Venezuela: Thất Bại của Mô Hình “Xã Hội Chủ Nghĩa Thế Kỷ 21”

Tổng Thống Maduro   

Mới chỉ ba thập niên trước, Venezuela là một đất nước giàu có, phát triển không kém Tây Ban Nha, nay nước này lâm vào cảnh đói kém. Sống trên giếng dầu lớn thứ nhì thế giới, nhưng người dân Venezuela lại không có xăng để dùng. Hồi kết của mô hình “Xã hội chủ nghĩa thế kỷ 21” được cố Tổng Thống Hugo Chavez vạch ra cách nay chưa đầy hai thập niên?

<!> 

“Chín Tầng Địa Ngục”

Vào đầu những năm 2000, Venezuela đóng vai trò đầu tàu của Mỹ Châu La Tinh. Năm 1999, lãnh đạo cánh tả mang tên Phong Trào Nền Cộng Hòa Thứ Năm, ông Hugo Chavez, lên cầm quyền và giương cao ngọn cờ mô hình “Xã hội chủ nghĩa thế kỷ 21”, mà ở đó vế phát triển xã hội phải là ưu tiên hàng đầu. Caracas, dưới những năm tháng Chavez đã huy động đến 43% ngân sách Nhà nước để phát triển các chương trình xã hội, từ y tế đến giáo dục và nhất là nhà ở cho dân nghèo.

Một số chính trị gia, cả ở Tây Âu, từng kỳ vọng nhân vật này đang mở ra một con đường mới. Chính sách xã hội của Tổng Thống Chavez ở Venezuela khiến nhiều nước ở Mỹ Châu La Tinh ngưỡng mộ. Caracas là điểm tựa của Cuba, Nicaragua và nhiều nước bạn ở Nam Mỹ nhờ cấp dầu hỏa cho các quốc gia này với giá “hữu nghị”.

Năm 2017, người bạn hào phóng này của nhiều nước ở Mỹ Châu La Tinh lao đao: Người dân Venezuela lo kiếm cơm từng bữa. Năm 2006 khi vận động tái tranh cử, ông Chavez tự hào cải thiện đời sống cho 30 triệu dân Venezuela. Một chục năm sau, Venezuela đang thiếu đủ mọi thứ từ thuốc men đến lương thực thực phẩm. Thiếu luôn cả điện và xăng dầu.

Venezuela lún sâu vào khủng hoảng kinh tế, xã hội và chính trị. Đất nước bị chia rẽ hơn bao giờ hết. Trên phương diện chính trị, khủng hoảng khơi mào từ cuối năm 2015, khi phe đối lập giành được đa số tại Quốc hội. Phe chống Tổng Thống Maduro đòi ông từ chức.

Từ tháng 9/2019, có tới 80% người dân Venezuela đòi thay đổi chính quyền. Thế nhưng để bám víu vào chiếc ghế Tổng Thống, ông Nicolas Maduro đưa ra sáng kiến vô hiệu hóa Quốc hội do đối lập kiểm soát bằng cách lập một Quốc hội Lập hiến, với 545 thành viên do ông chỉ định. Tối cao Pháp viện thân chính quyền đã phủ quyết tất cả các quyết định của Quốc hội. Đó là giọt nước làm tràn ly.

Khủng hoảng Venezuela bước sang một khúc quanh mới kể từ ngày 18/4, khi ba người biểu tình thiệt mạng trong một cuộc tuần hành chống Maduro. Tính cho tới ngày 10/7, tức chưa đầy ba tháng sau, số nạn nhân đã lên tới gần 100 người.

Trong địa hạt kinh tế và xã hội, hơn một phần tư dân số không có việc làm. GDP giảm 18,6% so với 2015. Lạm phát sau khi đã tăng 800% năm 2016. Quỹ Tiền Tệ Quốc Tế (IMF) dự báo vật giá sẽ còn tăng lên gấp 10 lần trong năm 2017.

Giấc Mơ Tan Vỡ

Giấc mơ mở ra một con đường mới, xây dựng một mô hình phát triển mới theo hướng Xã hội chủ nghĩa cho thế kỷ 21 của cố Tổng Thống Chavez tan vỡ. Đâu là những sai lầm của chủ thuyết đó? Trả lời Jean-Pierre Boris trên đài Phát Thanh Quốc Tế Pháp (RFI), trong khuôn khổ chương trình Eco d’Ici Eco d’Ailleurs, ông Luis Colasante, chuyên gia về thị trường dầu khí Venezuela, kinh tế gia Camillo Umana-Dajud thuộc trung tâm nghiên cứu kinh tế CEPII của Pháp và phóng viên độc lập François Xavier Freland cùng phân tích về những sai lầm trong chiến lược phát triển của gần 20 năm dưới thời Chavez và Maduro.

Trưng Thu Đất của Nông Dân

Trước hết, chuyên gia người Venezuela, ông Luis Colasante nhấn mạnh đến sai lầm của Caracas chỉ trông chờ vào một lĩnh vực dầu khí để đem lại ngoại tệ:

“Venezuela sản xuất có mỗi một mặt hàng là dầu hỏa. Xuất cảng dầu hỏa bảo đảm 76% ngân sách quốc gia. Hiềm nỗi, các chính quyền Caracas liên tiếp không biết sử dụng nguồn thu nhập này để mở mang mạng lưới công nghiệp trên toàn quốc- như là ngành chế biến thực phẩm chăn nuôi, trồng trọt. Đáng tiếc hơn nữa, Venezuela có đất đai màu mỡ và phì nhiêu nhưng nông nghiệp lại không được phát triển. Từ gần 20 năm qua, giới tiểu nông đã đua nhau bán đất để lên thành phố kiếm sống”.

Nhà báo François Xavier Freland nói thêm đến chính sách tịch thu đất đai của nông dân để phát triển các hợp tác xã, mà hậu quả là một phần giới canh nông phải bỏ nước tha phương cầu thực:

“Có rất nhiều người đã bị chế độ Chavez tịch thu đất đai. Đầu những năm 2000, khi lên cầm quyền, ông Hugo Chavez chủ trương dẹp bỏ các hoạt động tư nhân để thành lập các tổ hợp tác xã. Chính sách tịch thu đất của nông dân đã tăng tốc trong giai đoạn 2008-2009.

Mọi người còn nhớ những loạt phóng sự truyền hình cho thấy người hùng Chavez ồn ào khánh thành những hợp tác xã với một số máy móc mua lại của Iran. Nhưng rồi, nông dân không được đào tạo để sử dụng từ máy cầy đến máy gặt, hay là hệ thống tự động vắt sữa bò…. Chỉ sau một thời gian, hàng trăm hợp tác xã bị bỏ trống. Nông dân thì đói vì không còn đất canh tác. Tôi có biết rất nhiều các trường hợp mà người ta phải bỏ xứ, sang Costa Rica hay Colombia kiếm sống”.

Sai Lầm Trong Quan Hệ Thương Mại

Về phía nhà nghiên cứu Camillo Umana-Dajud, Trung tâm Nghiên cứu về Triển vọng Kinh tế Quốc tế (CEPII) của Pháp, ông cho rằng cố Tổng Thống Chavez đã đi lỡ một nước cờ khi xa rời cộng đồng Andean-CAN để xích lại gần với khu vực MERCOSUR từ đó tách rời hai nhà cung cấp truyền thống là Equador và nhất là Colombia:

“Nông nghiệp không là chủ lực kinh tế của Venezuela. Quốc gia này thường phải nhập cảng lương thực, thực phẩm Colombia, của Equador. Khúc mắc nằm ở chỗ, khi lên cầm quyền năm 1999, Hugo Chavez và người kế nhiệm ông sau này là Tổng Thống Nicolas Maduro, đã xa rời Cộng đồng Andean-CAN – bao gồm 10 nước thành viên mà Colombia là một trong bốn cột trụ sáng lập ra khối này. Caracas mở rộng quan hệ với thị trường chung Nam Mỹ-MERCOSUR.

Liên minh mới này dẫn tới hậu quả là Venezuela nhập hàng của Ba Tây và Á Căn Ðình nhiều hơn. Thực phẩm, ngũ cốc, lúa mì, bơ, sữa và nhất là thịt bò tăng giá vì phải nhập từ xa, tốn kém nhiều chi phí chuyên chở. Vấn đề này không đặt ra ở thời điểm mà Venezuela xuất cảng dầu hỏa với giá 120-150 Mỹ kim một thùng. Nhưng khi giá dầu bị giảm đi phân nửa, rồi chỉ còn có một phần ba so với thu nhập hồi năm 2010, thì Venezuela lâm vào thế kẹt.

Thêm vào đó, ở vào đầu những năm 1980 kinh tế Venezuela phụ thuộc 75% vào dầu hỏa, nhưng 25% còn lại gồm nhiều có nhiều lĩnh vực như kỹ thuật hóa chất, nhựa và kể cả ngành công nghiệp xe hơi. Trong hơn một chục năm dưới thời của Tổng Thống Chavez, chỉ còn có mỗi ngành dầu hỏa là đứng vững. Phần còn lại bị thui chột vì hàng sản xuất ra không bán được cho các đối tác trong khu vực Andean. Đặc biệt là cả Chavez lẫn Manduro đều quyết định đóng cửa biên giới với Colombia”.

Quản Lý Kém Cỏi

Sau nhiều lần công tác trên quê hương của Chavez, phóng viên Pháp, nhà báo François Xavier Freland nhận thấy là người dân Venezuela mới chỉ 5 năm trước có khuynh hướng béo phì vì ăn uống quá độ, nay đang hốc hác vì thiếu ăn. Với nhà báo François Xavier Freland, Venezuela được thiên nhiên ưu đãi nhưng vì quản lý kém cỏi đang đẩy 30 triệu dân vào cảnh đói nghèo.

“Venezuela là một quốc gia may mắn có đủ mọi thứ: Có rất nhiều sông ngòi, ruộng đất phì nhiêu. Xưa kia có những nông trại lớn hoạt động tại ngay trên vùng Barinas - quê của Chavez, nhưng nay tất cả đều đã đóng cửa vì thiếu phân bón, vì không có phương tiện để tiếp tục khai thác, chăn nuôi. Venezuela là xứ nuôi bò và gia súc, chỉ sau 2 thập niên lại phải đi mua lại thịt bò của Uruguay và Á Căn Ðình với cái giá đắt đỏ”.

Nhà kinh tế Camillo Umana-Dajud nêu bật sai lầm của chính sách quốc hữu hóa các ngành công nghiệp chính của Venezuela:

“Mới chỉ vào quãng năm 1985, Venezuela giàu có và phát triển ngang tầm với Tây Ban Nha. Đây là vùng đất hứa của người nhập cư từ bỏ Âu Châu đi tìm một chân trời mới để lập nghiệp. Nhưng từng bước, quốc gia nam Mỹ này lún vào khủng hoảng. Đặc biệt bất bình đẳng trong xã hội ngày càng lớn. Đây chính là chìa khóa đưa ông Chavez lên cầm quyền. Có thể nói là trong 12 năm trời, Hugo Chavez đã thu hẹp được khoảng cách giàu nghèo đó lại.

Nhưng bên cạnh đó là hàng loạt những sai lầm trong chính sách kinh tế: Chúng ta đã nói tới những vụ trưng thu đất để lập ra các hợp tác xã. Ngoài ra, nhà nước quốc hữu hóa luôn các nhà máy, các công ty khai thác quặng mỏ.

Hàng loạt các tập đoàn ngoại quốc rút vốn khỏi Venezuela. Những hãng cung cấp hàng cho Venezuela gần đây đều ngưng giao dịch với quốc gia này, vì Caracas không còn khả năng thanh toán. Venezuela nợ rất nhiều các công ty của Colombia, hay Chí Lợi, Á Căn Ðình….

Tất cả những yếu tố đó giải thích vì sao, hiện tại, người dân xứ này thiếu đủ mọi thứ, từ thực phẩm đến thuốc men và kể cả xăng dầu”.

Tự Tay Bóp Chết Con Gà Đẻ Trứng Vàng

Sau cùng, chuyên gia về dầu khí người Venezuela, Colasante nêu lên “sự điên rồ” của chế độ Chavez đã từng bước bóp chết con gà đẻ trứng vàng, đem lại 96% ngoại tệ cho quốc gia, bảo đảm 76% ngân sách nhà nước:

“Venezuela đang nắm giữ nguồn dự trữ dầu hỏa lớn thứ nhì trên thế giới, chỉ sau có Ả Rập Saudi. Nhưng người dân không có xăng. Venezuela có khả năng cung cấp 5.000 triệu thùng dầu một ngày, nhưng trước mắt chỉ sản xuất được có 1,8 triệu. Có nhiều yếu tố giải thích cho điều này: Thứ nhất là thiếu đầu tư, vì các tập đoàn ngoại quốc từ của Ý Ðại Lợi đến Anh, hay Hòa Lan đều đã rút khỏi Venezuela.

Thứ hai là chính sách quốc hữu hóa của ông Chavez đã đem lại nhiều tai hại. Tập đoàn dầu khí lớn nhất trên toàn quốc bị nhà nước thâu tóm. Chính phủ đuổi một loạt các Kỹ sư giỏi và có nhiều kinh nghiệm, để đưa những thành phần trung thành với ‘cuộc cách mạng mang tên Chavez’ vào thay thế. Không có đầu tư, không có kỹ thuật và kinh nghiệm, chỉ trong một thời gian ngắn, một phần lớn của nền công nghiệp dầu khí Venezuela - nguồn thu nhập chính của cả nước - đương nhiên bị xuống cấp.

Điểm thứ ba là dầu của Venezuela vừa đặc vưà khó khai thác. Đòi hỏi đầu tư nhiều trong lĩnh vực lọc dầu, mà như đã nói, đầu tư vào kỹ thuật dầu hỏa của Venezuela đã xuống cấp nghiêm trọng dưới những năm tháng cầm quyền của Hugo Chavez và Nicolas Maduro. Hệ quả trực tiếp là đã xảy ra nhiều tai nạn, như vụ nổ nhà máy lọc dầu vì bảo quản kém…”.

Không chỉ thất bại với công luận trong nước, mà ngay cả trên trường quốc tế, mô hình Xã hội chủ nghĩa thế kỷ 21 được ông Chavez vạch ra năm 1999 đã hết thiêng. Cánh tả ở Mỹ Châu La Tinh đang phải thoái lui, từ Á Căn Ðình tới Ba Tây. Trong lúc đồng minh cốt lõi của Venezuela là Cuba thì ngày càng hướng về Hoa Kỳ.

Caracas không còn khả năng tài chính để giữ những người bạn mới!