Nhạc Việt: tác giả và thính giả - Trần Ngọc Dõng

Một nhạc phẩm có giá trị hay không là do sự đón nhận của thính giả, càng được nhiều thính giả thích nghe, thích hát thì nhạc phẩm càng có giá trị. Có nhiều nhạc phẩm được chính tác giả hài lòng nhưng sau khi phổ biến lại không được người nghe đón nhận và sau đó mai một với thời gian, ngược lại có những nhạc phẩm trước khi phát hành thì tác giả lo lắng nhưng sau khi phổ biến thì được công chúng đón nhận nồng nhiệt, vị dụ như nhạc phẩm “Chuyện Tình Lan Và Điệp” của Mạc Phong Linh và Mai Thiết Lĩnh (Lê Dinh, Minh Kỳ và Anh Bằng). Điều này cho thấy ảnh hưởng của thính giả trong âm nhạc cũng rất quan trọng, thính giả có thể giúp làm cho âm nhạc Việt Nam hoàn hảo hơn, nâng cao giá trị của tác phẩm và tác giả, hay ngược lại; và như vậy thì trách nhiệm của thính giả cũng nặng nề lắm.

<!>

Đây không phải là một bài bình luận hay phân tích về âm nhạc mà chỉ là một chia xẻ về vai trò của thính giả trong âm nhạc để rồi tìm cách làm cho nền âm nhạc Việt Nam được trong sáng hơn.

Thời còn ở bậc Trung học tôi thường nghe nhạc khi học bài; mấy người lớn hay la rầy tôi về chuyện này, họ bảo vừa học bài vừa nghe nhạc thì học sao cho “vô”. Tôi biết vì muốn tôi nên người nên họ mới la rầy tôi như thế, và tôi cũng đồng ý với họ nhưng vẫn không bỏ được thói quen đó. Có lẽ thời ấy tôi nghe nhạc mà không để ý mấy đến lời ca, chỉ nghe âm điệu cho êm tai và tránh những tiếng động hay sự ồn ào khác.

Khi làm việc ở Việt Nam trước 75 thì tôi thường nghe nhạc vào buổi tối, trước khi đi ngủ.. Lời ca, tiếng nhạc đã đem lại cho tôi sự êm đềm, thanh thản; giúp tôi thấy thoải mái trước khi rơi vào giấc ngủ. Thời gian này tôi nghe nhạc “kỹ” hơn, nhất là lời ca. Tôi say mê những lời ca trong nhiều bài hát đã diễn tả thật trung thực quê hương nghèo khổ của tôi như “Quê hương anh nước mặn đồng chua, Làng tôi nghèo đất cày lên sỏi đá... Áo anh rách vai, quần tôi có hai miếng vá, Miệng còn cười buốt giá chân không giày... (bài Tình Nước của Vũ Hòa Thanh)”, hay “Quê hương tôi có con sông đào ngây ngất, Lúc tan chợ chiều xa tắp, Bóng nâu trên đường bước dồn, Lửa bếp nồng, vòm tre non, làn khói ấm hương thôn!.. (bài Tình Hoài Hương của Phạm Duy)”. Tôi yêu mến những lời ca mộc mạc, chân thật như vậy, và khi nghe những lời ca đó tôi có cảm tưởng như đang nghe về chính mình.

Mỗi khi nghe một bản nhạc hay tôi mong muốn được biết tác giả, nhất là muốn biết tác giả sáng tác bản nhạc đó trong trườnh hợp nào, muốn biết nguồn cảm hứng nào đã giúp tác giả có được lời ca, điệu nhạc tuyệt vời khi sáng tác nhạc phẩm đó. Sau này nhờ có nhiều chương trình ca nhạc với chủ đề “Tác phẩm và Tác giả” nên tôi được biết về cuộc đời của nhiều nhạc sĩ cũng như cơ duyên đưa đến sự ra đời của nhiều nhạc phẩm hay, từ đó mỗi khi nghe nhạc tôi luôn luôn chú tâm đến 3 yếu tố: lời ca, giai điệu và tác giả.

Nếu lời ca và giai điệu ảnh hưởng đến giá trị một bản nhạc thì tác giả cũng có ảnh hưởng không kém, có khi còn quan trọng hơn vì không có tác giả thì làm gì có nhạc phẩm. Khi nghe một bản nhạc hay mà biết được nguồn gốc của bản nhạc, biết được tác giả là ai, đã sáng tác trong hoàn cảnh nào, v.v... thì cảm nhận được nhiều hơn và thấy hay hơn. Thật ra một nhạc phẩm tự nó chỉ là một vật vô tri vô giác, giá trị của nó tùy vào sự đón nhận của thính giả là chính. Một bản nhạc được nhiều người ưa thích thì có giá trị cao, bị nhiều người chê thì chẳng có giá trị gì. Một bản nhạc dù được tác giả hài lòng không hẳn là một bản nhạc hay nếu không được đa số thính giả đón nhận.

Miền Nam chúng ta có một kho tàng âm nhạc vừa to lớn vừa có giá trị cao quý, với mấy ngàn nhạc phẩm và rất nhiều nhạc sĩ tài ba. Đa số những nhạc sĩ ở miền Nam là những người có tư cách, có thiên tài, có lòng nhân ái, yêu đồng bào, yêu quê hương. Những tác phẩm của họ nói lên tình yêu thương giữa người và người, giữa người và quê hương, thể hiện những vui buồn trong cuộc sống và chia lìa, tang tóc của cuộc chiến.

Nói đến những nhạc sĩ tài danh ở miền Nam trước 75 thì nhiều lắm nên tôi không dám nêu danh ở đây vì sợ không ghi đủ tất cả quý vị đó, trong bài viết ngắn gọn này tôi chỉ nói đến hai nhạc sĩ đã gây tranh luận khá nhiều trong chúng ta.

Khi mới chín tuổi tôi đã nghe nhạc Phạm Duy (PD) và yêu thích nhạc của ông vô cùng. Những bài ông viết về quê hương, đất nước, về những người dân quê nghèo khổ tôi thấy trong đó có làng tôi, có những nông dân chung quanh tôi vả cả tôi nữa. Tôi say mê nhạc PD từ nhỏ, khi còn trong nước cho đến lúc ra hải ngoại.

PD từng tham gia Kháng chiến chống Pháp một thời gian, sau đó ông rời chiến khu rồi vào miền Nam để tiếp tục tự do sáng tác nhạc. PD là tên tuổi lớn và đầy ảnh hưởng tại miền Nam Việt Nam với những hoạt động tích cực dành cho cả âm nhạc và chính trị. Vì lý do chính trị, nhạc của ông bị cấm hoàn toàn tại miền Bắc Việt Nam sau 1954, và toàn Việt Nam sau 1975. PD có trên một ngàn bài hát (1), nhiều bài rất hay và nổi tiếng.

Cũng giống như nhiều người cùng trang lứa với tôi, trước 1975 tôi thích nhiều nhạc phẩm của Trịnh Công Sơn (TCS), có lẽ phần lớn do ảnh hưởng của xã hội, của bạn bè thời đó, phong trào nghe nhạc TCS nổi lên trong giới sinh viên học sinh làm tôi bị lôi cuốn theo. Sau này suy nghĩ về hiện tượng TCS tôi tự hỏi có phải phong trào nghe nhạc TCS là do sinh viên học sinh thực sự say mê nhạc của ông hay đây là kết quả của một chiến dịch tuyên truyền đại quy mô của CS miền Bắc nhằm dựng lên một thần tượng âm nhạc cho “Cách Mạng” như họ biến hóa một kẻ khủng bố thành thần tượng chiến đấu như “anh hùng  Nguyễn văn Trỗi”,  và nếu TCS không theo VC thì liệu ông có được nổi tiếng như vậy không? Cũng nên nhắc lại rằng miền Nam VN thời đó có “Phong Trào Phản Chiến”, gọi là “phản chiến” cho có vẻ yêu chuộng hòa bình nhưng thực ra họ chỉ chống đối chính phủ VNCH là bên tự vệ mà không hề phản đối CS miền Bắc là bên gây chiến, và thành phần hoạt động đắc lực cho phong trào này là giới sinh viên học sinh. Nhạc TCS tuy nổi tiếng trong giới sinh viên học sinh, nơi Phong Trào Phản Chiến hoạt động hữu hiệu nhất, nhưng không phổ biến trong giới bình dân như nhạc của Trúc Phương, Minh Kỳ, Lam Phương, Nhật Ngân, Nhật Trường, Anh Bằng v.v...

Như chúng ta biết TCS tuy sinh ra ở Đắc Lắc nhưng lớn lên ở Huế và theo học trường Lycée Français, rồi vào Sài Gòn học ở Jean-Jacques Rousseau, và sau cùng học Sư Phạm Qui Nhơn; TCS không nghèo nàn khổ cực như bao người khác cùng lứa tuổi với ông.

Trước 75 TCS dạy học ở Bảo Lộc, Lâm Đồng nhưng hay có mặt ở Sài Gòn. Ông sống ung dung, hưởng mọi đặc ân của Miền Nam nhờ sự che chở và bao dung của Lưu Kim Cương và Đặng Tuyết Mai (vợ Nguyễn Cao Kỳ) trong khi ấy bạn bè ông phải dấn thân vào cuộc chiến khốc liệt để bảo vệ Miền Nam. Được một cuộc sống như vậy đáng lẽ TCS phải biết ơn miền Nam, biết ơn những người đã che chở cho ông thì ngược lại TCS âm thầm theo VC, phản lại chính những ân nhân của mình, điều này minh chứng rằng TCS là người không tốt, là kẻ phản phúc, vong ân bội nghĩa, nói theo ngôn ngữ bình dân là “ăn cháo đá bát”, y hệch như Hồ chí Minh đối với bà Nguyễn Thị Năm (bà Năm là ân nhân lớn của Trường Chinh, Hoàng Quốc Việt, Phạm Văn Đồng, Lê Đức Thọ, Lê Thanh Nghị, v.v..., và là người bị xử bắn đầu tiên trong cuộc Cải Cách Ruộng Đất-CCRĐ).

TCS là người có học thức mà không hiểu được sự tàn ác của CS Nga thời Stalin, của CS Tàu thời Mao Trạch Đông, không hiểu được những tội ác tày trời của Hồ chí Minh qua việc cộng tác với thực dân Pháp để giết những người Quốc Gia yêu nước, qua việc ngăn chận và giết hại những người miền Bắc muốn di cư vào Nam năm 1954, qua cuộc CCRĐ sau khi đất nước bị chia đôi. Chuyện Nga đem quân sang chiếm Hung Gia Lợi (Hungary) năm 1956 để dập tắt cuộc Cách Mạng ở đó, chuyện Nga đàn áp đẫm máu cuộc nổi dậy của nhân dân Tiệp (Czechoslovakia) năm 1968, chuyện cách mạng văn hóa ở Tàu cộng năm 1966, vụ thảm sát Mậu Thân ở Huế năm 1968, và bao nhiêu chuyện khác nữa cũng không làm cho TCS thấy CS là độc tài, tàn ác. Tất cả những điều này cho thấy TCS là người thầy giáo yếu kém, kiến thức nông cạn, thiếu hiểu biết về chính trị và lịch sử.

Sau khi nghe TCS lên đài phát thanh Sài Gòn ngày 30/4/75 kêu gọi ở lại xây dựng đất nước và lên án những người ra đi tìm tự do thì tôi không còn cảm nhận những bản nhạc hay của TCS như trước nữa, tuy nhiên khi ấy tôi cũng chưa từ bỏ nhạc của TCS. Tôi hy vọng ông sẽ nhận ra sự sai lầm của mình sau khi sống với VC.

Khoảng giữa thập niên 1980 TCS sang Montreal, Canada và TCS đến xin hát ở chùa Quan Âm, chùa cho hát với điều kiện TCS ở lại tị nạn. TCS không chịu điều kiện đó và đã trở về VN sau khi thăm gia đình ở Montreal. Sống với VC cả chục năm hẳn TCS đã thấy rõ những xấu xa của chế độ, thấy những thối tha của đám người cầm quyền, vậy mà khi có cơ hội từ bỏ những thứ xấu xa ấy thì ông lại chọn bám lấy chúng! Bao nhiêu người Việt liều chết ra đi tìm tự do còn TCS đến được bến bờ tự do an toàn và có đầy đủ điều kiện thuận lợi để ờ lại Canada tị nạn CS, thế mà ông lại trở về VN, vì sợ VC? vì vẫn theo VC? hay vì tiếc chút bổng lộc của VC? Sự kiện này làm tôi thấy TCS quá yếu hèn, không có một chút tư cách của người bình thường nói chi đến nghĩa khí của một nhà mô phạm, từ đó tôi đánh giá con người ông rất thấp và tôi không muốn nghe nhạc của ông nữa.

Năm 2005, khi đã 84 tuổi, PD trờ về VN để sinh sống thì tôi không còn hứng thú gì khi nghe nhạc của ông, tuy nhiên tôi chưa từ bỏ nhạc PD vì nhiều lý do. Trước 75 và trong thời gian sống bên Hoa Kỳ thì theo tôi biết PD không theo VC, không làm tay sai cho VC. Ông không lên án những người bỏ nước ra đi tị nạn sau 75. Trong chiến tranh PD không phản bội miền Nam, không phải bội bạn bè. Nhiều người trong chúng ta đã lên án PD khi ông trở về VN, theo tôi thì lên án ông không có gì sai. Một số người rộng lượng khi nói đến chuyện PD về VN thì thở dài mà bảo rằng “trách chi cái ông già lẩm cẩm đó”.

Đối với một thầy giáo thì đạo lý là điều quan trọng, chẳng những người thầy phải biết quý trọng đạo lý mà còn phải làm gương cho học trò, thế mà TCS đã làm những chuyện phản lại đạo lý khi ông phản bội ân nhân của ông. Nếu TCS thực tình tin vào chủ nghĩa Cộng sản và vào bưng để chống lại Miền Nam thì người ta còn thấy ông có chút bản lãnh của một trí thức, đàng này ông sống dưới sự bao che của bạn bè, ân nhân rồi âm thầm phản bội họ, đó là điều vô lương tâm, vô đạo đức. Một người như vậy mà nhạc của ông vẫn được các trung tâm băng nhạc ở hải ngoại dùng trong các đại nhạc hội, được giới thiệu một cách trang trọng, được người nghe vỗ tay tán thưởng thì PD thấy chuyện trở về VN của ông sẽ không làm tổn hại đến những nhạc phẩm của ông, đến tên tuổi của ông, đến sự nghiệp âm nhạc của ông. Chính chúng ta đã gửi cho PD thông điệp sau đây “nhạc của ông quá hay thì ông muốn làm gì cũng chẳng sao”.

Những điều tôi nói về hai nhạc sĩ PD và TCS trên đây là nói về con người, nói về nhân cách, nói về đức độ. Một xã hội chỉ có thể phát triển, thăng tiến, thanh bình, thịnh trị khi kẻ cầm quyền và người dân có nhân cách, biết phải biết trái, ơn đền nghĩa trả, quý trọng đạo lý, v.v... Người có tài và có đức thường giúp cho xã hội an bình thịnh vượng nên đáng được quý trọng, trái lại người có tài mà thiếu đức thì thường làm cho xã hội băng hoại, đổ nát. Giá trị đích thực nhất của con người là tư cách, thứ đến mới là tài năng.

Không phải ai có tài cũng đáng được quý trọng, tôn thờ như thần tượng; nhìn vào Hollywood thì chúng ta thấy đa số tài danh ở đó thay vợ đổi chồng như thay áo, tự cao tự đại, những vấn đề không hiểu biết thấu đáo cũng lên tiếng răn dạy người khác. Một Jane Fonda đã quá đủ cho người Việt chúng ta thấy cái tai họa của người có tài. Những người tài danh ở Hollywood đã đóng góp được gì cho xã hội? Phải chăng họ đã cho chúng ta những giây phút giải trí với cái giá cắt cổ vì chính họ đã làm tăng giá nhiều mặt hàng qua tiền quảng cáo. 

Thử tưởng tượng trong một Đại Nhạc Hội lớn ở Little Saigon có hơn ba ngàn khán giả, Việt Khang vừa kết thúc nhạc phẩm “Một Mai Giả Từ Vũ Khí” của Nhật Ngân, khán giả đứng dậy vỗ tay vang dội cả hội trường, khi tiếng vỗ tay bớt dần thì MC trịnh trọng bước ra giới thiệu “Thưa quý vị, tiếp theo đây là một nhạc phẩm rất nổi tiếng ở miền Nam trước 75, bài hát mang tựa đề Ướt Mi của TCS. Như quý vị đã biết TCS là một nhạc sĩ đa tài với nhiều tình khúc tuyệt vời, với những bài ca về cuộc chiến đã làm nên hiện tượng TCS, trong âm nhạc ông là một nhạc sĩ nổi tiếng nhưng ngoài đời ông là một kẻ phản phúc, một nhà giáo thiếu kiến thức về lịch sử, và một kẻ hèn nhát...”, nếu là khán giả của Đại Nhạc Hội đó quý vị sẽ phản ứng ra sao? Vỗ tay hoan hô? Đứng dậy đi làm “thủ tục hành chánh buổi sáng”? Nếu quý vị la ó phản đối vì cho rằng MC nói bậy bạ thì quý vị đã làm một chuyện không đúng; trong trường hợp này MC đã nói đúng và nói thật, một sự thật mà quý vị chưa quen nghe hay không muốn nghe.

Nếu chúng ta, những người nghe nhạc, thẳng thắn bày tỏ cảm nghĩ của mình về nhạc sĩ, về những chuyện khả ố của họ, thì những nhạc sĩ có tư cách sẽ cố gắng giữ tư cách, những nhạc sĩ thiếu tư cách sẽ cố gắng sửa đổi để trở thành người tốt hầu được thính giả yêu mến và quý trọng, và sẽ giúp những nhạc sĩ khác khi đến tuổi xế chiều không nịnh bợ VC như trường hợp sau đây.

Tháng 6/2018, Vũ Đức Sao Biển viết bài đăng trên báo Người Lao Động ngày 17/6/2018 có tựa đề “Để ngày cuối tuần hạnh phúc” trong đó có các đoạn như sau:

“Mấy ngày vừa qua, đã có hiện tượng một số anh em công nhân  bị rủ rê, lôi kéo vào chỗ tụ tập đông người; thậm chí ngừng việc hàng loạt khiến hoạt động của xí nghiệp, công ty bị ngưng trệ. Hiện tượng đáng tiếc ấy đã được tổ chức Công đoàn các cấp kịp thời phân tích, uốn nắn, ổn định tình hình.”

“Phải nói rằng trong suốt lịch sử dân tộc thì chỉ có thời đại chúng ta đang sống, người Việt Nam mới có được cuộc sống no đủ, an vui đến như vậy”

“Hãy sống và tuân thủ pháp luật. Hãy tận dụng ngày cuối tuần, biến nó thành ngày hạnh phúc quý giá, đầm ấm với gia đình, vợ con. Hãy nấu một bữa ăn ngon và nghỉ ngơi, vui chơi, giải trí cùng gia đình, phục hồi sức lực để tiếp tục làm việc tuần tới.” (2), (3)

Giặc Tàu phương Bắc đang xâm lăng quê hương, chính quyền thì bán nước, công nhân yêu nước xuống đường biểu tình chống ngoại xâm, trong tình cảnh đó VĐSB (một thầy giáo, một nhà mô phạm) lại kêu gọi những người biểu tình hãy ở nhà “nấu một bữa ăn ngon và nghỉ ngơi, vui chơi, giải trí cùng gia đình”

Sau khi đọc bài này tôi không muốn nghe nhạc của ông nữa

Tuy không hài lòng khi thấy các trung tâm băng nhạc hay những đại nhạc hội vẫn còn dùng nhạc TCS nhưng có một điều đáng khích lệ là cho đến nay chưa có một chương trình ca nhạc tưởng niệm TCS ở hải ngoại (theo tôi biết và hy vọng như vậy). Tại sao thế? Phải chăng họ cũng biết rằng TCS không xứng đáng để được vinh danh.        

Nếu chúng ta, người Việt tị nạn CS ở hải ngoại, đã kềm chế không tổ chức chương trình ca nhạc tưởng niệm TCS vì ông không xứng đáng thì nên cố gắng tiến thêm một bước là không nghe nhạc của ông nữa. Trong phạm vi riêng tư của một gia đình hay một buổi họp bạn của một nhóm nhỏ thì chuyện hát nhạc TCS không thành vấn đề nhưng không nên dùng nhạc của ông trong các chương trình văn nghệ Cộng Đồng, nhất là những chương trình có chủ đề nhằm hổ trợ cho sinh hoạt đem lại tự do, dân chủ cho VN.

Chuyện PD trở về VN để kiếm tiền khi đã 84 tuổi thì thật đáng bị chê; còn chuyện của ông thầy giáo kiêm nhạc sĩ TCS vong ân bội nghĩa, đã đến bến bờ tự do mà lại quay về VN để hưởng bổng lộc của VC thì thật đáng coi thường hay khinh miệt. 

Kho tàng âm nhạc ở miền Nam trước 1975 đã quá phong phú, nay cộng thêm những tác phẩm ở hải ngoại sau 1975 viết về niềm đau của quê hương và cuộc đời tị nạn thì chúng ta có quá nhiều nhạc phẩm hay để thưởng thức; nếu bỏ đi nhạc TCS hay những bài hát của một số nhạc sĩ thiếu tư cách khác thì chúng ta vẫn còn rất nhiều những tác phẩm hay và có giá trị mà khi thưởng thức chúng ta hài lòng trọn vẹn vì cả ba yếu tố lời ca, giai điệu và tác giả đều có giá trị.

Thính giả có trách nhiệm rất lớn trong việc làm cho nền âm nhạc Việt Nam trong sáng bằng cách đối xử với tác giả một cách trung thực, khen khi họ có nhân cách, đức độ; và chê khi họ không có tư cách và làm những chuyện thiếu liêm sĩ.

Trần Phố Hội

Mùa Xuân 2019