Ngày xưa mận ổi… - Phan Hạnh

Tôi sinh ra và lớn lên trong khung cảnh vườn tược sum suê cây trái ở miền Nam trù phú do phù sa của những nhánh sông Cửu Long bồi đắp. Tôi yêu thích trái cây từ đó. Tuy thân thể ốm yếu đến nỗi bị gán cho cái biệt danh là “thằng Hai ròm”, tôi không ngại bị trầy tay rát ngực khi trèo cây để được cái thú hái ăn tại chỗ. Mỗi chiều khi tiếng trống trường báo giờ tan học, tôi hối hả đi nhanh về nhà với cái bụng đói muốn tìm món gì đó để ăn, và cái món có sẵn trong vườn chính là trái cây. Hai thứ cây ăn trái tôi hay leo nhất là ổi và mận. Cây ổi có thân cây trơn tru, da thân cây láng và màu nâu lợt xen vệt màu ngà, trông giống như da trăn hay da của một người bị lông beng. Gỗ ổi lại rất dẻo dai; cành ổi ít khi bị gãy. Tôi yên chí bám cành và vói tay ra xa để hái trái to ngon. <!>

Ổi hiếm khi nào chín cả chùm một lượt mà chỉ thay phiên chín lần lượt. Có khi trong cùng một chùm, trái chín xen lẫn với hoa ổi. Cũng vì vậy mà lúc nào dường như trên cây cũng có trái vừa chín để hái ăn.

Cây mận không được như vậy, sần sùi hơn và hơi khó leo hơn. Đã vậy mà kiến vàng thường hay làm ổ trên cây mận. Chúng thường trực di chuyển trên cây, cứ như là hành quân. Kiến là loài liều mạng và can đảm. Bị người dí chân giẫm đạp, dí ngón tay giết chết, chúng chẳng bỏ chạy mà còn ùa lại tấn công, vừa dùng hai càng cắn, vừa cong đít lên để xịt nước tiểu vào kẻ thù. Bị kiến cắn là cái giá phải trả cho sở thích muốn ăn mận chín cây của tôi.

Mảnh đất nhà ngoại rộng cỡ chừng năm mươi thước bề ngang và bốn trăm thước bề dọc với ngôi nhà ở giữa, với vườn trước và vườn sau. Ngoài quít cam bưởi và vú sữa là chính, vườn trước còn có trồng mỗi thứ một vài cây cau, mít, mãng cầu xiêm, sa bô chê, xoài, đu đủ. Mận trồng cả chục cây, trái nhiều vô số. Mỗi ngày tôi ăn dù hai chục trái cũng chẳng thấm thía gì. Ngặt nỗi những trái mận hay có sâu hoặc trứng sâu, ham ăn vội cắn nhằm sâu không hay.

Vườn sau trồng dừa và chuối là chính, chen lẫn là mấy cây ổi. Khung cảnh vắng vẻ hơn, kín đáo hơn, tôi đỡ lo bị bắt gặp tại trận đang ngồi trên cây. Hơn nữa, việc ăn mận và ổi hầu như không để lại dấu tích nào. Chúng cũng không phải là loại trái cây mà ông ngoại tôi quý giá như cam quít. Tôi chỉ thấy ông săm soi chăm sóc nhiều và kỹ nhất cho những cây cam quít thôi.

Dĩ nhiên, đối với người lớn là ông bà ngoại tôi và má tôi, việc tôi leo cây là điều cấm kỵ không cho phép. Tôi leo cây là leo lén, giống như lần tan trường tôi lén đu bửng xe ngựa bị té u đầu đau điếng, tôi cũng chịu trận, không dám khai thiệt.

Có khi tôi cũng leo cây me. Những cây me được nhà nước trồng hai bên đường tỉnh lộ, là của chung chứ chẳng của riêng ai, mạnh ai nấy hái. Leo cây me gay go lắm vì thân cây khá to và sần sùi nứt nẻ, nếu ai leo không cẩn thận thì sẽ dễ bị trầy trụa mình mẩy tay chân lắm. Khổ nỗi là những cây me già cao to mới có nhiều trái. Tôi chẳng mặn mà gì với chuyện ăn me nên tôi chỉ leo vài lần để có thành tích ghi vào mục kinh nghiệm leo cây trong résumé thôi. :)

Bây giờ táo lê…

Canada tuy là xứ lạnh nhưng ít ra trong các tháng 7, 8, 9 10, ngoài các loại rau cải cũng có nhiều loại trái cây để bạn có thể đến các nông trại hưởng được cái thích thú tự hái. Ở tỉnh bang Ontario, Tháng 7 người ta bắt đầu hái cherries và các loại berries như strawberries, raspberries, blueberries, blackberries, gooseberries… Tháng 8 bắt đầu hái bắp, mận, lê, táo, nectarines, peaches… Tháng 9 bắt đầu hái các loại bí mùa đông winter squash, nhất là bí đỏ pumpkins. Tháng 10 xem như là tháng cuối cùng trong năm để thu hoạch mùa màng và được đánh dấu bằng Lễ Tạ Ơn.

Sống nơi quê hương thứ hai này, đôi khi tôi chỉ còn đi hái cherries, hái các loại dâu, nhất là dâu tây strawberries, hái bắp, lê và táo. Với những món trái cây khác, tôi không được tự tay hái nhưng tôi có thể mua ở chợ, hầu như chẳng thiếu món trái cây nào cả, kể cả trái cây nhiệt đới trong ký ức. Mận nhập cảng từ Thái Lan và ổi nhập cảng từ Đài Loan qua đại dương muôn trùng không thể tươi ngon như mận ổi vườn ở quê nhà, tôi mua ăn để tìm hương vị cũ và để sống lại với kỷ niệm.

Sở thích ăn trái cây của “thằng Hai ròm” ngày xưa vẫn không thay đổi; có thay đổi chăng là sự thay đổi của thời gian đã biến thằng bé thành một ông già chân yếu. Mỗi năm, ông già đó còn cố đi đến các nông trại ở ngoại ô Toronto để hái lê hái táo ăn thay cho mận ổi. Táo như mận không sâu và lê như ổi không hột, vừa tươi ngon vừa khỏi sợ cắn nhằm sâu đến rùng mình hay bị kiến cắn.

CY

Tháng tám đi hái dâu việt quất

Canada có hơn hai trăm loài berries, gọi chung là dâu hay còn gọi là quả mọng. Vì hầu hết chúng là thực vật bản địa Bắc Mỹ chứ không mọc ở Việt Nam cho nên tìm tên tiếng Việt của chúng cũng hơi khó mà có khi còn khó hiểu nữa. Ví dụ raspberry và blackberry là hai loại dâu khác nhau, nhưng đều có tên tiếng Việt là quả mâm xôi, chẳng hiểu nó có liên quan gì đến các món xôi và chè không. Để tránh sự nhập nhằng, có người gọi blackberry là dâu sương, nghe cũng hay..

Trước đây tôi có viết một bài về cranberry mà tôi gọi là dâu chim hạc, dịch sát theo nghĩa đen của tên tiếng Anh, trong khi tên tiếng Việt của nó là “man việt quất” hoặc còn viết là “nam việt quất”. Còn “blueberry” có tên tiếng Việt là quả việt quất, được xem là chúa tể của tất cả các loại dâu nhờ giàu tính chất bổ dưỡng, có tính năng chống oxy hóa cao nhất trong tất cả các loài rau quả, nhiều chất xơ, vitamin C, vitamin K, và khoáng chất mangan. Chuyên gia về Dinh dưỡng người Mỹ Kristy Dusevic nói "Blueberries are the king of the berries, and another delicious nutritious wonder brought to us by Mother Earth herself". (Dâu việt quất là vua của các loại quả mọng, và là một kỳ quan dinh dưỡng thơm ngon khác do chính Mẹ Trái Đất mang đến cho chúng ta.) 

Trong tháng vừa qua, chúng tôi có đi nông trại để hái dâu việt quất. Tháng Tám là thời gian đúng để bạn đi hái quả việt quất ở Ontario vì là mùa dâu việt quất chín ở Canada. Đương nhiên là bạn có thể mua dâu việt quất tươi ở các siêu thị, nhưng đưa cả gia đình làm một buổi dã ngoại hái dâu việt quất chín cây ăn tại vườn là một trải nghiệm đặc biệt đáng hưởng trong đời, ít nhất là một lần cho biết. 

Gần GTA trong vòng khoảng một giờ lái xe có khá nhiều nông trại để bạn có thể đến để tự hái dâu việt quất, được cho là loại dâu tốt nhất cho sức khỏe. Tổng khả năng chống oxy hóa của quả việt quất gấp đôi so với rau spinach mà người Việt mình gọi là rau chân vịt hay cải bó xôi. 

Quả việt quất tươi đang trong thời gian tuyệt vời từ giữa tháng 7 đến hết tháng 8. Khi hái, bạn nên chọn những quả mọng chắc, khô, đầy đặn, da mịn và hoàn toàn màu xanh, không có màu đỏ. Lớp phấn trắng phủ bên ngoài những trái chín (tiếng Anh gọi là “bloom”) không phải là bụi mà thực sự là thành phần tự nhiên của quả giúp cho quả được tươi lâu. Nên giữ cho dâu ráo vì nước bám trên quả làm tăng tốc độ thối rữa. Vì vậy bạn chỉ nên rửa dâu việt quất trước khi ăn, ăn bao nhiêu rửa bấy nhiêu, phần chưa ăn tới thì nên để ráo và đậy kín cất trong tủ lạnh đến hai tuần lễ. Muốn giữ chúng lâu hơn thì bạn phải giữ trong ngăn đá.

Quanh vùng GTA có một số nông trại mà bạn có thể đến để hái dâu việt quất. Tài liệu quảng cáo ghi các nơi như: Andrews Scenic Acres/Scotch Block Winery Fruit Winery, Pick-Your-Own Farm, Milton, ON; Whittamores Farm, Shop & Pick Your Own,

Pick-Your-Own Farm, Roadside Market, Markham, ON; Hamilton's U-Pick Pick-Your-Own Farm, Roadside Market, Brantford, ON; Pleasant Berry Blueberry Farm Pick-Your-Own Farm, Brantford, ON; McLean Berry Farm Maple Syrup, Pick-Your-Own Farm, Roadside Market, Lakefield, ON; Pardo's Berrie Farm, Pick-Your-Own Farm, Roadside Market, Blenheim, ON; Barrie Hill Farms, Pick-Your-Own Farm, Barrie, ON; Powell's Patch Blueberries, Pick-Your-Own Farm, Simcoe, ON, Puddicombe Estate Farms & Winery, Craft Cidery, Fruit Winery, Pick-Your-Own Farm, Winery, Winona, ON; Wilmot Orchards Pick-Your-Own Farm, Newcastle, ON.

Những ngày nắng cuối hè và đầu thu là thời gian thu hoạch cho vụ mùa việt quất của Canada. Tại British Columbia, Ontario, Quebec và các tỉnh Đại Tây Dương, công nhân ra vườn hái bằng tay từng trái dâu chín ngọt nhất để cung cấp cho thị trường tiêu thụ quả tươi, trong khi những xe cơ giới gặt hái những quả dành cho việc chế biến thành sản phẩm đông lạnh.. 

Canada là quốc gia sản xuất và xuất cảng dâu việt quất đứng hàng thứ hai trên thế giới sau Hoa Kỳ. Dâu việt quất là loại cây trồng có giá trị cao.. Những quả dâu tròn nhỏ màu xanh dương đậm này luôn được đánh giá cao. Trải qua nhiều thế kỷ, loại dâu này là một món trái cây yêu thích đặc biệt đối với thổ dân bản địa Canada. Rất lâu trước khi người châu Âu đến, họ đã học cách un khói các thứ trái cây dại, hầu hết là dâu, để tiêu thụ vào mùa đông. Họ trộn chúng với mật ong và bột ngô để làm bánh pudding việt quất và làm xi-rô quả việt quất để chữa bệnh ho. Ngày nay ở Canada, trồng dâu việt quất trở thành một ngành nông nghiệp qui mô cho cả hai loại dâu hoang và dâu trồng, khiến chúng trở nên độc đáo, vì không có loại trái cây nào khác ở Canada có cùng sự phân biệt này.

Dâu việt quất loại hoang mọc từng bụi thấp sát mặt đất (lowbush blueberries) trong khi loại trồng là những bụi cao gần ngang tầm đầu người. Canada là quốc gia sản xuất lớn nhất thế giới về dâu việt quất mọc thấp, tên gọi khác của dâu việt quất hoang, hầu hết được trồng qui mô ở Quebec và các tỉnh bang miền Đại Tây Dương. 

Dâu việt quất loại mọc hoang xuất xứ từ vùng Đông Bắc của Bắc Mỹ và phát triển tốt nhất trên vùng đất không có cây cao hoặc trên vùng đất đã bị đốt cháy. Các nông gia khai thác dâu việt quất hoang không cần phải trồng chúng, mà chỉ cần quản lý các cây dại mọc tự nhiên và lan tỏa ra bằng rễ chạy ngầm dưới mặt đất. 

Loại dâu việt quất trồng được phát triển từ giống dâu hoang trong đầu thế kỷ 20. Hơn 90% dâu việt quất loại trồng (highbush blueberries) được trồng ở tỉnh bang British Columbia; phần còn lại được trồng ở Ontario, Quebec và Nova Scotia. Loại trồng được thu hoạch sớm hơn loại hoang, quả dâu lớn hơn nhưng cũng dễ hỏng hơn nên thích hợp cho các thị trường bán lẻ để tiêu thụ. Kết quả là, phần lớn vụ mùa highbush được bán tươi, trái ngược với vụ mùa lowbush, chủ yếu dành cho chế biến và thực phẩm đông lạnh.

Dâu việt quất Canada ăn rất ngon khi được làm thành các loại bánh ngọt như pancakes, pies, tarts, muffins và hầu như cũng được dùng linh hoạt đáng kinh ngạc trong các món ăn khác. Hương vị tươi tự nhiên của dâu việt quất làm tăng hương vị của thịt lợn, thịt gà. Các đầu bếp có thể kết hợp chúng với hầu hết các loại trái cây hoặc quả mọng khác để tạo ra một món tráng miệng ngon lành. 

Nước ép việt quất hoang, một sự xuất hiện tương đối mới trong bối cảnh ẩm thực, đã giành giải Sáng tạo nước ép mới tốt nhất tại Đại hội nước ép thế giới năm 2005.

Do nhu cầu mạnh trên thị trường quốc tế, tại Hoa Kỳ và Canada đã có sự gia tăng mạnh mẽ về diện tích trồng và sản xuất dâu việt quất trong thập niên gần đây cho cả hai loại dâu hoang và dâu trồng. Nhu cầu này được thúc đẩy bởi nhận thức ngày càng tăng về lợi ích sức khỏe liên quan đến chất chống oxy hóa trong chế độ ăn uống, xảy ra tự nhiên trong quả dâu việt quất được biết cực kỳ giàu chất chống oxy hóa, khiến chúng đặc biệt hấp dẫn người tiêu thụ có ý thức về sức khỏe. Dâu việt quất cũng ít calo, nhiều chất xơ và chất dinh dưỡng, và có thể đóng góp cho sức khỏe của tim vì chúng có vẻ như là một chất chống viêm và có thể làm giảm mức cholesterol trong máu.

Dâu việt quất Canada được trồng trong điều kiện sạch sẽ lành mạnh. Chúng được giám sát bởi Cơ quan Thanh tra Thực phẩm Canada CFIA (Canadian Food Inspection Agency), bảo đảm sự tuân thủ các quy định phân loại, đóng gói và ghi nhãn. Dâu việt quất là một loại trái cây tinh tế, được thu hoạch rất cẩn thận để bảo đảm phẩm chất tối đa, trong khi những tiến bộ trong chế biến có nghĩa là chúng ở trong tình trạng tốt nhất khi đến tay người tiêu thụ.

Không có gì giống như hương vị ngọt ngào mãnh liệt của dâu việt quất Canada, một loại thực vật bản địa Canada và có thể được tìm thấy mọc tự nhiên ở tất cả các tỉnh bang và mọi miền đất nước. Bạn có biết có bốn tỉnh bang của Canada, nơi dâu việt quất hoang mọc nhiều nhất và được thu hoạch thương mại không? Ngành công nghiệp việt quất hoang đã phát triển ổn định ở các tỉnh Nova Scotia, New Brunswick, Prince Edward Island và Quebec. Hiện tại, có hơn 55 ngàn héc ta diện tích những cánh đồng việt quất hoang đang được điều hành khai thác tại Canada, cho hoa mầu thu hoạch hơn 140 triệu kí lô dâu việt quất hoang, biến Canada trở thành nước sản xuất dâu việt quất hoang đứng đầu trên thế giới!

Việt quất trồng và việt quất hoang khác nhau. Nếu bạn không đến các tỉnh bang Đại Tây Dương Canada, thì bạn có thể chưa bao giờ thấy quả việt quất hoang. Theo Peter Rideout, Giám đốc Điều hành của Hiệp hội Sản xuất Dâu Việt quất hoang Nova Scotia (Wild Blueberry Producers Association of Nova Scotia), dâu việt quất tươi bày bán ở các siêu thị từ phía tây Quebec trở đi có phần chắc là loại dâu trồng chứ không phải loại dâu hoang. Những quả dâu việt quất loại trồng có kích thước lớn hơn so với quả việt quất loại hoang.

Dâu việt quất hoang được cho là một “siêu trái cây” (superfruit). Uống một ly sinh tố dâu việt quất xay mỗi buổi sáng là điều mà những đệ tử của thần dinh dưỡng thực hành. Dâu việt quất hoang tự hào có số lượng chất chống oxy hóa tăng cường sức khỏe gần gấp đôi so với các loại dâu trồng. Nghiên cứu cho thấy bí mật là ở lớp da của quả dâu, nơi mà nồng độ cao nhất của chất chống oxy hóa anthocyanin được tìm thấy. Và quả dâu việt quất hoang có lớp da dầy hơn nên chắc hơn, không dễ bị dập như dâu loại trồng. 

Chính vì vậy mà dâu việt quất hoang có được lợi điểm có thể đông lạnh để giữ lâu mà vẫn giữ nguyên phẩm chất tốt như lúc còn tươi. Mùa thu hoạch dâu việt quất hoang tương đối ngắn, thường kéo dài một vài tuần từ cuối tháng 8 đến đầu tháng 9. Trừ khi bạn cư ngụ ở vùng Atlantic Canada là nơi mùa thu hoạch diễn ra, thưởng thức dâu việt quất hoang tươi hơi khó. Theo một nghiên cứu gần đây của Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (U.S. Food and Drug Administration), giá trị dinh dưỡng và chất chống oxy hóa của tất cả các loại dâu “berries” (quả mọng) không bị giảm mất khi đông lạnh; chúng sẽ giữ được tốt trong vòng hai năm.

Thông thường khi bạn nghĩ về nông nghiệp, đó là một trường hợp nông dân trồng một vụ mùa để thu hoạch. Tuy nhiên, đối với loài dâu việt quất hoang, đây là loại “cây không trồng mà mọc”, giống như trường hợp của lúa hoang mà người viết từng đề cập qua một bài viết không lâu trước đây. Những ngọn đồi thoai thoải của miền đông Canada đã bị phủ kín bởi những bụi dâu việt quất hoang dã bản địa trong mười ngàn năm qua, và sự phát triển của con người thực sự vô tình đã giúp chúng lan rộng phủ kín mặt đất.

Theo lời ông Rideout cho biết, những người định cư ở New Brunswick và Nova Scotia đã có mặt ở những vùng đất đó vào cuối những năm 1700 để khai khẩn trồng trọt hoa mầu. Tại những khu vực nơi đất bị bỏ hoang, những bụi dâu việt quất hoang mọc phủ đầy mặt đất. Một số cánh đồng dâu việt quất bản địa này đã được sản xuất hơn 100 năm. Với việc nông dân chỉ thu hoạch hai năm một lần để cho phép cây tái sinh, ông Rideout nói những cánh đồng dâu việt quất hoang này có thể tiếp tục sản xuất trong hàng trăm năm tới nữa.

Phan Hạnh.