Các Loại Nhạc Cụ Của Người Radhé - phan ni tấn

Nhạc cụ của người Radhé (còn gọi là Êđê) rất phong phú và đa dạng, luôn luôn gắn bó mật thiết với đời sống sinh hoạt văn hóa của cộng đồng qua các tập tục, lễ hội truyền thống cũng như thế giới tâm linh của dân tộc họ. Phần lớn các nhạc cụ được cấu tạo bằng những vật liệu thô sơ, mộc mạc có sẵn trong rừng như lá, tre, nứa, vỏ bầu, gỗ, sừng. Ngoài ra còn có những nhạc cụ làm bằng đồng như Cồng, Chiêng (Goong Chinh), Chụp chõa (Hđang Hgơr), Thông linh (Ring Rơng), Trống (Hgơr) bằng gỗ và da trâu... Riêng trong khuôn khổ bài viết này, tôi chỉ nêu lên vài nhạc cụ của người Radhé mà trước 1975 tôi đã từng mắt thấy, tai nghe, tay chạm qua mà thôi. 

<!-->

1. Kèn lá
Kèn lá là nhạc cụ rất phổ biến trong cộng đồng dân tộc thiểu số. Muốn thổi thì bứt ngay một chiếc lá còn tươi trên cây xuống, gấp đôi theo sóng lá, cắt phần cuống là có chiếc kèn lá giản di, đơn sơ.

2. Sáo
Người Radhé gọi ống sáo là Đing. Sáo của dân tộc thiểu số có nhiều loại như sáo chull thổi giữa thân ống tre, sáo alá thổi ở gần đầu ống tre, sáo hol và sáo pi thì thổi ở đầu ống. Trong buôn Ea Pok, Ban Mê Thuột tôi chỉ thấy sáo pi mà thôi.
Sáo pi làm bằng ống nứa dài khoảng 30cm, đường kính 2cm. Cả hai đầu đều kín. Đầu thổi được vạt xéo góc khoảng 45 độ, đặt lưỡi gà bằng nứa mỏng hoặc lá cây.

3.Tù Và
Tù Và cùng họ với kèn t'nốt và kèn t'diếp, làm bằng sừng trâu, sừng bò rừng hoặc sừng sơn dương. Một đầu (lớn) sừng rỗng. Đầu nhọn cắt bớt để thổi. Tù Và chỉ có một âm duy nhất, dùng để tập trung hiệu lệnh, đánh dấu ngày lễ xuống đồng, cũng như dùng để đuổi muông thú.

4. Kèn Dinh Duk
Kèn gồm 13 ống tre nhỏ khoảng 1cm. Ống ngắn khoảng 15cm, ống dài khoảng 80cm. Các ống tre đều dùi thủng cả hai đầu, xếp chung thành một bó. Mỗi ống có âm thanh khác nhau. Ống dài có âm trầm, ống ngắn âm sắc. 
5. Kèn Đinh Năm
Đinh Năm thuộc nhạc cụ thổi hơi của người Êđê. Năm theo tiếng Êđê có nghĩa là 6, nên Đing Năm gồm 6 ống trúc ngắn, dài, xếp thành 2 bè, mỗi bè 3 ống. Trên 6 thân trúc khoét các lỗ cao thấp để tạo thành âm thanh xong cắm một đầu vào trái bầu khô. Cuốn trái bầu là đầu thổi.

6. Đinh Tak Ta
Còn gọi là Kèn Bầu, làm từ một ống tre khoét ba lỗ, một đầu có lưỡi gà được gắn vào võ bầu. Âm thanh kèn bầu rất rộn rã nên thường được thổi vào buổi sáng sớm để đánh thức đồng bào trong buôn dậy lên rẫy.

7. Đinh Buôt
Còn gọi là Tiêu, là một loại sáo dọc làm bằng ống nứa, có 4 lỗ tạo thành 4 nốt khác nhau. Thổi ở đầu ống tre.

8. Khèn Mèo 
Khèn Mèo chiếm một vị trí quan trong trong đời sống tinh thần của người M'nông. Họ thường sống dọc theo quốc lộ 21, 21 kép và quốc lộ 14. Vào khoảng tháng 8 năm 1966, có lần tôi theo Ba Má về Nha Trang nghỉ hè, xe qua khỏi Khánh Dương chừng 15km thì gặp một bản Mèo nằm ở phía đông nam sát quốc lộ 21, tôi chứng kiến một anh thanh niên M'nông đứng dựa gốc cây, hơi khum người say sưa thổi Khèn trông rất nghệ sĩ. Tìếng Khèn êm ả, du dương, trầm bổng, thắm thiết, nhè nhẹ như gió thoảng, nhưng có một ma lực quyến rũ, vang vọng và nồng nàn gợi lên bản sắc hoang sơ của núi rừng.
Cách cấu tạo Khèn trải qua nhiều giai đoạn rất công phu. Thân khèn làm bằng gỗ thông. Ống khèn làm bằng tre, gồm 6 ống lớn, nhỏ, dài, ngắn khác nhau, đặt song song trên thân khèn, trên mỗi ống đều có mỗi lưỡi gà bằng đồng mài mỏng để tạo ra âm thanh trầm bổng. Lấp 6 ống khèn vào thân khèn. Các ống tre đều được quấn chặt bằng dây gai.

9. Đàn T'rưng
Đàn T'rưng phát nguồn từ dàn đàn đá cổ xưa. Đàn được làm bằng gỗ hoặc những ống nứa vạt nhọn một đầu. Có khoảng 18 ống với nhiều độ dài ngắn khác nhau để tạo âm vực, mỗi ống được cột bằng sợi dây rừng, xếp thành hàng trên giá đàn theo thứ tự từ ống dài, lớn đến ống nhỏ, ngăn. Dùng dùi bằng tre hay gỗ gõ vào ống để tạo âm thanh. 

10. Đàn B'rố
Đàn B'rố do người Êđê chế tạo bằng những vật liệu từ trái bầu khô, tre, nứa, dây dừa, mật ong. Trên ống lồ ô dài khoảng 100cm, đường kính khoảng 7cm, mặt trước gắn một thanh dài gồm 3, 4 phím lõm, có hai dây đàn bằng sơ dừa căng dọc theo thanh phím, mặt sau gắn một trái bầu khô và hai trục để lên dây đàn. 
Trước 1975, tôi có ghé vô buôn Ea Tam ở cây số năm thăm anh Y Ngo Kdam được anh cho đàn thử cây đàn B'rố giản dị này. Đàn chỉ dành cho con trai. Vì khi đàn anh ta ở trần úp trái bầu khô vào bụng, khi úp khi hở để tăng cường độ và tạo độ rung của âm thanh.

7. Đàn Goong
Hồi nhỏ theo ba má tôi vô đồn điền ông Nichola chơi vừa thấy cây đàn goong đặt ở góc nhà là tôi... hết hồn. Hình thù cây đàn trông thật... quái dị. Sau này lớn lên tôi có tìm hiểu sơ về các loại nhạc củ của người miền cao thì được biết đàn goong được cấu tạo bằng ba vật liệu: ống nứa, võ trái bầu và dây sắt. Ống nứa bào láng làm thân đàn dài khoảng 60cm, đường kính 3cm. Phía trên thân nứa được dùi 11 lỗ, cắm 11 trục bằng gỗ để lên dây. Phía dưới gắn một trái bầu khô. Phần dưới cùng có các rảnh nhỏ để mắc dây. 

6. Cồng chiêng
Đối với đồng bào thiểu số, cồng (Knah) chiêng (Ching) là linh hồn của sự sống, là phương tiện giao tiếp với thần linh, nói chung cồng chiêng là linh cụ gắn liền với đời sống vật chất lẫn tinh thần của người miền sơn cước. Bất cứ lễ hội nào, từ lễ mừng lúa mới, lễ ăn cơm mới, lê đâm trâu, lễ bỏ mả đến lễ Mnăm Thun cầu cho gia đình mạnh khoẻ và làm ăn thịnh vượng v.v... đều không thế thiếu tiếng cồng, tiếng chiêng. Trong trường ca Đam San của người Êđê nói về cồng chiêng rất uy nghi, hùng tráng và sôi động: "Ðánh những cái chiêng kêu nhất, những chiêng ấm nhất. Ðánh cho chiêng lan ra khắp xứ. Ðánh cho chiêng lan qua sàn, lan xuống dưới đất. Ðánh cho vượt qua mái nhà vọng lên trời. Ðánh cho khỉ trên cây cũng quên bám chặt vào cành đến ngã xuống đất. Ðánh cho các âm hồn nghe cũng thôi làm hại người. Ðánh cho chuột sóc cũng quên đào hang. Cho rắn cũng bò ra khỏi lỗ. Cho hươu nai phải đứng thinh mà nghe. Cho thỏ lắng tai không kịp ăn cỏ. Cho tất cả muôn vật chỉ còn có thể lắng tai mà nghe tiếng chiêng..."
Dàn cồng chiêng của người Thượng được Unesco công nhận là di sản văn hoá của thế giới.
Hồi nhỏ cứ cuối tuần lũ trẻ chúng tôi thường rủ nhau ra sân banh đá banh. Nhà ba má tôi gần trường Tiểu học Nguyễn Công Trứ, ra sân banh tôi thường đi ngang qua tiệm bán cồng chiêng trên đường Y Jut. Hồi đó trẻ con thường hay nghịch ngợm, hễ thấy cái chiêng nào ló ra ngoài sân là chúng tôi lấy cây khỏ cho một cái rồi hè nhau bỏ chạy. Lớn lên tôi khá thắc mắc không biết các loại nhạc cụ miền núi này ở đâu mà người Thượng có. Vì tôi chưa từng thấy người Êđê đúc đồng bao giờ. Hỏi ông bạn Trung úy Y Julnié Ksor, ông cũng không biết, nhưng hỏi Cồng khác Chiêng ở chỗ nào thì ông giải thích rất rõ:
Cồng, chiêng là nhạc cụ dân tộc thuộc bộ gõ, hình tròn, làm bằng đồng thau. Cồng có cục u (hay núm) nhô lên ở chính giữa. Chiêng thì mặt phẳng, không núm.
Cồng chiêng được Unesco công nhận là di sản văn hóa của thế giới.

(trích Quê Tôi)

Phan Ni Tấn

__._,_.___