Sự tích Huyền Trân Công Chúa (Trích theo Wikipedia) - Trần Ngoc

Huyền Trân Công Chúa (1287- 1340[3]), tức Hòa thân công chúa, là con gái của Trần Nhân Tông, em gái của Trần Anh Tông, vợ thứ 3 của vua Chế Mân. Năm 1306, Huyền Trân công chúa được gả cho Quốc vương Chiêm Thành là Chế Mân (để đổi lấy hai châu Ô, Lý (từ đèo Hải Vân, Thừa Thiên Huế đến phía bắc Quảng Trị ngày nay). Sau khi vua Chế Mân chết (1307), Vua Đại Việt phái Tướng Trần Khắc Chung hộ tống đưa Huyền Trân công chúa hồi hương trở về, mang theo nhiều của cải được vua Chế Mân ban phát trước đó. 

<!>

Câu chuyện về Huyền Trân công chúa được truyền tụng trong dân gian, không chỉ vì lý do chính trị mà còn về khía cạnh văn hóa thơ, ca nhạc cũng như nghệ thuật sân khấu.

Theo dã sử và thần tích tại đền thờ của bà, sau khi bà trở về Thăng Long thì theo di mệnh của Thái Thượng hoàng, công chúa xuất gia ở núi Trâu Sơn (nay thuộc Bắc Ninh). Công chúa thọ Bồ tát giới và được ban pháp danh Hương Tràng . Cuối năm Tân Hợi (1311), Hương Tràng cùng một thị nữ trước đây, bấy giờ đã quy y đến làng Hổ Sơn, huyện Thiên Bản (nay thuộc Nam Định), lập am dưới chân núi Hổ để tu hành. Sau đó, am tranh trở thành điện Phật, tức chùa Hổ Sơn hay còn gọi là Quảng Nghiêm Tự.

Bà mất ngày mồng 9 tháng giêng năm Canh Thìn (1340)[7]. Dân chúng quanh vùng thương tiếc và tôn bà là Thần Mẫu và lập đền thờ cạnh chùa Hổ Sơn. Ngày công chúa mất sau này hàng năm trở thành ngày lễ hội đền Huyền Trân trên núi Ngũ Phong ở Huế[8]. Các triều đại sau đều sắc phong công chúa Huyền Trân là Thần hộ quốc. Nhà Nguyễn ban chiếu ghi nhận công lao của công chúa Huyền Trân "trong việc giữ nước giúp dân, có nhiều linh ứng".

Một số người đời sau cho rằng câu chuyện Huyền Trân lên giàn thiêu có phần thêu dệt, chuyện nêu lý do công chúa phải lên giàn hỏa chỉ là cớ do sách Việt sau này viết thêm. Theo tiến sĩ Po Dharma, Huyền Trân công chúa không thể hội đủ điều kiện để xin lên giàn hỏa thiêu vì nếu theo truyền thống Champa xưa, đây là một vinh dự và chỉ có Vương hậu chính thức mới được phép hoả thiêu trên giàn hỏa thiêu với chồng của mình. Chuyện Trần Khắc Chung tư thông với Huyền Trân có thể là gièm pha, đồn thổi vì sự chênh lệch tuổi tác quá lớn và Trần Khắc Chung được tiếng đạo đức.

Trong thơ ca nghệ thuật

Câu chuyện về Huyền Trân đã trở thành một đề tài trong thi ca, nghệ thuật.

Trong dân gian, có lẽ vì thời đó người Việt coi người Chăm là dân tộc thấp kém nên đã có câu:

Tiếc thay cây quế giữa rừng

Để cho thằng Mán thằng Mường nó leo

Nhạc sĩ Phạm Duy cũng dùng những chữ đầu trong bài này để viết thành ca khúc "Nước non ngàn dặm ra đi", nói về tâm sự của Huyền Trân công chúa khi sang Chiêm Quốc:

Nước non ngàn dặm ra đi...

Dù đường thiên lý xa vời

Dù tình cố lý chơi vơi

Cũng không dài bằng lòng thương mến người...

Chiến tranh Việt – Chiêm là một loạt những cuộc chiến tranh giữa Đại Việt ở phía Bắc và vương quốc Chiêm Thành (Chăm Pa) của người Chăm ở phía Nam. Các cuộc chiến lớn nhất tập trung trong thời gian từ thế kỷ 11 đến thế kỷ 17.

Từ thế kỷ 10, sau khi giành lại độc lập từ Trung Quốc sau hơn một nghìn năm Bắc thuộc, xây dựng một quốc gia có chủ quyền, Đại Việt bắt đầu có các cuộc chiến tranh trong lịch sử với các quốc gia lân bang như Chiêm Thành – Chân Lạp,...trong việc tranh chấp về quyền lợi và lợi ích của dân tộc. Chiêm Thành là láng giềng phía Nam cũng bị kết thúc sự tồn tại của mình vào cuối thế kỷ 17, và toàn bộ lãnh thổ và dân cư sáp nhập hoàn toàn vào Đại Việt,