Bàn tay đẫm máu của Duterte ra sao?

Năm 1986 chấm dứt hai mươi năm cai trị của chế độ độc tài Ferdinand Marcos cũng là năm đánh dấu sự rộn ràng bất an cho Philippines. Chính phủ mới Corazon Aquino phải chống đỡ  với nhiều phe phái chiến tranh trong nước: phía cánh Hữu ông phải chống lại tham vọng đảo chánh của phe quân đội; cánh Trái, Aquino phải đương đầu với cuộc chiến du kích của nông dân, những cơn náo loạn biểu tình đòi hỏi cải cách triệt để. Thời gian này tôi là một ký giả tại Manila. Từ nghề này, tôi có dịp chứng kiến tường tận bao nhiêu biến động tại Philippines, từ tham nhũng, tội ác, bất ổn kinh tế, và những cuộc nổi dậy mà không sợ hãi chính quyền chút nào.<!>

Hai năm 1987- 1988, tôi có tới Davao, một thành phố phía bờ biển đông nam Mindanao. Nhiệm vụ của tôi là làm tường thuật về vụ chính biến gây chấn động thành phố đó. Davao không được chú ý do nó có gió mát, có cá nhiều và những đồn điền rộng mở như những nơi khác mà do các cuộc hành quân tàn bạo nhằm  tiêu diệt phiến quân cộng sản của giới quân nhân dưới chế độ Marcos. Davao là cả một thời của nghèo nàn và bất công.  Một thành phố vô luật pháp đã làm thành phố này trở thành một bãi đất màu mỡ cho tội phạm phát sinh.  Dân ở đây kể rằng: hàng ngày có ít nhất là hai hay ba người bị giết quăng xác xuống mương. Agdao là một ‘khu ổ chuột’ lớn nhất thành phố. Nó nổi tiếng với cái tên “Nicaragdao.” Các trạm kiểm soát khắp nơi, lính lăm lăm súng tiểu liên trên tay sẵn sàng nhả đạn. Tình trạng căng thẳng như thế nhưng vẫn không ngăn cản được những tay súng vô danh ám sát những tội phạm và cảnh sát ngay trong ban ngày. Năm 1985 tờ Asiaweek mới đặt cho thành phố này cái tên là “Thành Phố Giết Người.”

Một buổi xế chiều trong tháng Chín, 1988, một đồng sự và tôi  tháp tùng theo đoàn xe của tân thị trưởng Davao là một cựu công tố viên 43 tuổi, cùng một phó thị trưởng có tên là Rodrigo Duterte, với mục đích học kế hoạch chấn chỉnh thành phố Davao ra sao? Khi chúng tôi cùng ngồi trong chiếc van của họ đi qua các phố, viên cận vệ luôn luôn hườm khẩu tiểu liên lên đạn sẵn sàng, gác qua kiếng xe.

Trong chuyến đi này, Duterte có nói với chúng tôi khá nhiều, lời lẽ đầy  thoá mạ về những thách thức khi duy trì luật pháp tại thành phố lộn xộn Davao ra sao?. Ông ta kể: có một tay buôn bán ma tuý khét tiếng ở đây bị bắn trọng thương được đưa gấp tới bệnh viện đầy cả máu me. Chính ông kể lại: dù tên này còn sống, ông xông vào bệnh viện bứt dây trợ sinh cho tên đó chết. Bạn tôi trong chuyến đi đó còn nhớ lại: chính Duterte tuyên bố chính tay ông ta đẩy một tay buôn ma tuý ra khỏi trực thăng khi đang bay. Tôi không chắc ông ta có khoa trương thêm trong câu chuyện cho có vẻ “máu me hung tợn” thật hay không? Nhưng trong tình trạng Davao thập niên 1980s, những câu chuyện này nghe ớn lạnh nhất mà trước đó tôi chưa từng nghe bao giờ.

Tháng 5/2016, sau 21 năm cầm đầu chức vụ thị trưởng Davao, Duterte đắc cử tổng thống Philippines sau khi chiến thắng 4 đối thủ ra tranh cử với mình. Vừa lên nhậm chức, ông ta thề sẽ thanh toán sạch những ai buôn bán ma tuý trên đất nước Philippines. Chỉ sau hai tháng đầu, cảnh sát và đặc nhiệm đã hạ sát 2,000 nghi phạm về ma tuý để làm  chứng minh cho ‘lời thề’ ngày đăng quang của Duterte rằng: cuộc chiến chống ma tuý của ông sẽ “không bao giờ ngưng.” Trước tiên, ông gạt phăng tất cả chỉ trích vi phạm nhân quyền trong nước và ngay cả quốc tế và Duterte tỏ ra không bao giờ nhượng bộ khi ông ta quả quyết:

-Tôi sẽ không bao giờ ngưng tay cho đến lúc tên bán ma tuý cuối cùng bị hạ sát.

Hay:

-Tôi sẽ diệt sạch bọn trùm ma túy, tôi khẳng định rõ ràng như vậy.

Đối với Duterte và những người ủng hộ ông luôn luôn cho rằng: Davao một thời kỳ từng la hang ổ cho phiến quân cộng sản, phong trào Hồi Giáo, cùng nhiều loại tội phạm khác, nay đang trở thành một thành phố thịnh vượng và an toàn nhất tại Philippines là chứng minh cho một nơi không còn tội phạm. Với chức vụ tổng thống Duterte dám cá để trả giá cho sự tái lập luật pháp và trật tự cho người dân Davao và tất cả người dân Phi phải được như vậy. Ngang đây bạn có thể hiểu được con người Duterte: một đứa con hoang của nền dân chủ Philippines. Nếu hiểu hết về Duterte, thì ông là một sản phẩm của máu, của một quá trình chuyển đổi dân chủ rối loạn tại Mindanao, một vùng tan nát bởi loạn lạc phía nam đảo quốc này.

Nhưng cái giá phải trả cho cái mà Duterte gọi là “thành công” ra sao? Lệnh giới nghiêm cho vị thành niên, các quán bán rượu về đêm đều bị cấm chỉ. Khác với nơi khác tại Phi, luật lệ giao thông tại Davao hết sức gắt gao.  Theo các nhóm nhân quyền địa phương cho hay, văn phòng của Duterte tại Davao đã tạo quyền hành và mở rộng các ‘đội hành quyết Davao’ gồm các tên côn đồ từ phiến quân các thứ, các cựu binh và cảnh sát. Chỉ trong thời gian từ 1998 tới 2015 các đội đặc nhiệm này đã giết hơn 1400 tội phạm và trẻ con ‘bụi đời’ tại Davao?…

Tuần trước, lời cung khai nghe thật ‘ớn lạnh’ của một người có tên là Edgar Matobato trước Thượng Viện Philippines nghe thật ‘ớn lạnh’: y khai là thành viên của “Đội Hành Quyết Davao”, một nhóm ‘sát thủ’ thành lập vào năm 1988, năm Duterte nắm chức thị trưởng thành phố này. Matobato khai rằng y và toán hành quyết này đều nhận lương của thành phố, đối tượng họ giết bao gồm thành phần bán ma tuý, hiếp dâm, cùng cướp giật, Năm 1993 y đã ném lựu đạn vào một thánh đường Hồi Giáo do nghi người Hồi đặt bom vào một thánh đường Công Giáo tại Davao. Trong cung khai của y trước Thượng Viện bao gồm nhiều giây phút ghê rợn, y đã khai từng băm nhỏ thủ tiêu xác nạn nhân, cho cá sấu ăn thịt để mất tang tích, hay thiêu xác các nạn nhân tại một vùng mỏ khai thác đá núi. Duterte hiện phủ nhận những câu chuyện này và cho là “lời buộc tội của một thằng điên”?

Có thể đây là hành động cực đoan đầy hận thù của Duterte, nó càng đào thêm sự sợ hãi rùng rợn cho đất nước Philippines. Một đất nước luật pháp chao đảo và yếu kém, người dân không còn tin tưởng vào toà án và cảnh sát do tham nhũng và thiếu tín cậy. Cuộc thăm dò năm ngoái cho thấy mặc dù tỷ lệ nạn nhân do tội phạm có giảm nhưng tâm trạng bất an của người dân vẫn tiếp tục cao. Trong khi Philippines chưa phải là một quốc gia sản xuất chất gây nghiện, nhưng việc mua bán chất gây nghiện methamphetamines vẫn xảy ra thường xuyên ngay cả ban ngày. Chính quyền hình như bất lực không đảm đương nỗi tình hình. Khắp trên quốc gia này, gia đình nghèo và trung lưu rất lo sợ hậu quả của tình trạng nghiện ngập tràn lan, nhưng các nhóm lãnh đạo truyền thống nước này đa số vẫn dửng dưng với tệ nạn không bao giờ có một chính sách tích cực làm cho rối loạn càng lúc càng tăng, luật pháp càng bất lực. Do đó không lấy làm lạ, khi người ta tung hô Duterte, một người dám thề sẽ triệt tiêu tất cả tệ nạn với cuộc chiến chống ma tuý do ông cầm đầu.

Duterte là dạng người mà các thế lực tại Philippines đều biết: những thế lực cường đạo sinh ra từ “vũng lầy” thối nát của nền chính trị phong kiến. Ông ta nhập cuộc quyền lực từ bè nhóm của những đầu tỉnh đầy quyền lực và khéo léo lôi cuốn được sự ủng hộ tại các mặt trận phía nam nhờ biết cách khéo léo bảo trợ và hô hào bạo lực. Ông ta là người Mindanao đầu tiên nắm được chức vụ tổng thống trong sự kiêu hãnh đầu tiên tại Phủ Tổng Thống Philippines: ông ta giờ là người Mindanao đầu tiên trị vì ở đây, còn giới “quý tộc Manila” trước đây xem như không còn nữa rồi.

Duterte chắc chắn là thiếu sự ủng hộ của giới thị dân, lãnh đạo truyền thống bao đời nay. Tầng lớp này từng ủng hộ hai tổng thống tiền nhiệm là Benigno Aquino III và Gloria Macapagal Arroyo từng tốt nghiệp tại đại học nổi tiếng GeorgeTown. Họ là con cháu của những đời tổng thống trước đây. Họ là giai cấp lãnh đạo của người Phi, rất hợp với Washington và nghị trường hay giới chính trị trong xã hội Manila. Duterte ăn nói rất thiếu văn hoá và thô lậu, tuy vậy lại lôi cuốn được nhiều ủng hộ đối với thời cuộc hiện tại. Người ta ủng hộ lối nói thô lậu và hung bạo như Duterte, rất khác với lối nói nhu mì, lịch sự theo kiểu các chính trị gia truyền thống xem chừng không thích hợp với một đất nước có quá nhiều rối loạn, bạo lực như Philippines thì khó lòng hấp dẫn được số đông?

Muốn hiểu chính sách của Duterte khát máu, điên cuồng ra sao? các bạn phải theo sát hình ảnh của hoàn cảnh đương thời. Khi Duterte bước vào chính trị vào thập niên 1980s, là thời gian cao điểm của cuộc chiến chống lại cộng sản tại đây. Tại Davao vào đầu thập niên 1980s, các nhóm du kích bắt đầu mở màn thử chiến lược đô thị bằng những trận đánh trên đường phố. Phe du kích tung các “chim se sẻ” hay còn gọi là những sát thủ hạ sát các cảnh sát và các tội phạm ngay trong ban ngày. Tại Davao và Mindanao, người cộng sản thanh trừng hàng ngũ do nghi ngờ nhau là mật báo viên cho quân đội, họ tra tấn và giết chết hàng trăm cán bộ vô tội.

Trừ phi mắt bạn có loạn lên hay khó mà tin được điều tôi kể là thật? Trong một chuyến tới Davao, tôi thấy thành phố này tràn ngập cảnh khủng bố của các nhóm tự vệ. Họ la vang khắp đường phố, vũ trang bằng súng trường và dao dài để lùng kiếm cộng sản. Các đài radio thì phát thanh chống cộng inh ỏi khắp nơi. Người ‘nổi nhất’ là Jun Pala, là một phát ngôn viên radio, nhưng tự so sánh mình là Goebels (chính trị gia Đức Quốc Xã). Pala cầm súng máy và lựu đạn đi khắp Davao. Trên đài phát thanh, ông ta doạ sẽ chặt đầu những cảm tình viên cho cộng sản. Ông ta còn kích động các nhóm tự vệ bắn hạ hay chém chết những ai nghi là cộng sản. Một ngày, các phóng viên có dịp chụp được hình ảnh môt tự vệ đã chặt đầu một nghi phạm là du kích. Kẻ giết người cố tình cho chụp hình ảnh mình đang uống máu từ cái đầu đang bị đứt lìa kia…

Rõ ràng Davao là thí điểm cho chiến lược chống nổi dậy, trong đó có chính sách trang bị vũ khí cho dân. Tuy nhiên nguồn nhân lực đều tuyển từ các băng nhóm tội phạm trong các cộng đồng nghèo khó, nơi từng ủng hộ mạnh mẽ cho quân nổi dậy. Chiến lược này có sự yểm trợ âm thầm của Washington. Hoa Kỳ từng huấn luyện cho các sĩ quan quân đội Philippines chống nổi dậy cùng giúp nhiều triệu đô la trong viện trợ quân sự chống lại cộng sản: phải kể tới 10 triệu đô la cung cấp cho quân đội Philippines làm sao “tạo nhiều nguồn cung cấp tin tức và các nhóm chính trị mới hơn.”

Với bối cảnh giết chóc và hỗn loạn khắp nơi trong thành phố Davao, Duterte là niềm hi vọng duy nhất cho người dân. Chỉ trong ít năm, ông Duterte đã vô hiệu hoá tất cả lực lượng cộng sản đang thoi thóp trong vùng bằng cách tạo khiếp đãm cho các thành phần còn chống lại, đẩy họ ra khỏi thành phố nếu chưa bị quân tự vệ tiêu diệt. Cuối cùng, ông ta leo lên được vào chính quyền thành phố, được giới lãnh đạo Davao ủng hộ và chức vụ thăng tiến trong êm đẹp. Duterte còn hoà giải được với nhóm ly khai Hồi Giáo, kiếm được sự ủng hộ từ các chương trình vô chính phủ NGOs- chương trình cung cấp sự giúp đỡ cho người nghèo thành phố Davao. Để tìm cách tạo ra một hình ảnh của một Davao hôm nay: Davao có được không khí hoà bình và buôn bán và du lịch khấm khá lên.

Nhưng mặt bên kia, phần tối tăm của thành phố-nó bao gồm các tay súng mang mặt nạ. Theo lời Duterte, ông ta chiêu mộ và thành lập lực lượng này. Họ bao gồm các du kích cộng sản cũ hay những tên côn đồ ngay trong địa phương. Những toán quân này nhắm vào ai ghiền ma tuý, những tội danh lặt vặt, hay những người hay phê bình như phát ngôn viên Pala chẳng hạn. Khoảng đầu năm 2000, Pala bắt đầu nhắm chương trình phát thanh chỉ trích. Pala muốn ‘đốt’ Duterte với lời buộc tội Duterte là ‘chúa tể khủng bố”. Thế là vào năm 2003 khi Pala đang trên đường làm việc về nhà, Pala bị bắn chết bằng nhiều phát vào ngực và đầu bởi hai tay súng cùng ngồi trên một xe gắn máy. Chính Matobato, cựu thành viên đội hành quyết, y đã cung khai trước Thượng Viện Philippines: chính Duterte đã ra lệnh giết Pala.

Duterte tin ông ta ‘cai trị’ được Davao tức nhiên sẽ ‘cai trị ngon lành’ toàn bộ nước Phi. Chính ý tưởng như vậy mới là sai lầm! Thật quả là khó cai trị một quốc gia 100 triệu dân khi so Davao chỉ 2 triệu. Mặc dù hậu quả chính trị còn tồn tại khi triều đại Marco qua đi, nhưng Philippines hôm nay đã tiến lên một nền văn hoá chính trị đa nguyên, báo chí viết rất thẳng, cùng một xã hội dân sự đầy sôi động. Hôm điều trần tại Thượng Viện Philippines về những vụ thảm sát tại Davao (vụ Matobato khai), đã thể hiện phần nào khả năng kiểm tra và cân bằng lẫn nhau của hệ thống chính trị Philippines. Phía chống đối lại ồn ào muốn cản trở công lý. Duterte đã đưa Philippines trở lại thời kỳ tăm tối từng kéo nước này thụt lùi và lạc hậu. Ông ta quả không hợp thời.

Với chức vụ tổng thống, Duterte quả ở vị trí rất cao, đứng trên sân khấu ngoại giao với thế giới. Nhưng từ đây, văn ngữ ông dùng để thu hút ảnh hưởng trong nước lại không hợp thời với quốc tế. Thế mà ông dám đưa cái thứ “chủ nghĩa Duterte” của ông ra thế giới bên ngoài hòng mong có “thế đứng ngoại giao” cho mình. Vào tháng Tám ông ta doạ rút Philippines ra khỏi LHQ sau khi ông Tổng Thư Ký Ban Ki- moon cáo buộc ông ra lệnh tiêu diệt những người sống ngoài vòng pháp luật. Qua một loạt nguyền rũa, ông doạ theo với Trung Cộng, cùng các nước Châu Phi để thành lập một LHQ mới khác? Hai tuần sau, khi được hỏi ý kiến liệu TT Obama có đưa vấn đề nhân quyền với ông tại hội nghị thượng đỉnh Lào hay chăng? ông ta gọi Obama là một ‘thằng chó đẻ” (son of a bitch)?

Hình như Duterte muốn có một hành động “chủ ý chơi khăm’ Washington? Duterte tạo một không khí nồng ấm với Trung Cộng dù Philippines đang còn tranh chấp lâu dài với Bắc Kinh khi chủ quyền các hòn đảo hiện bị mất tại Biẻn Đông. Ngày 9 tháng Chín vừa rồi, Duterte nói với cử toạ tại Indonesia, ông ta coi những gì mà cộng đồng quốc tế nghĩ về ông chỉ là ‘những cục C…” do ông không phải là tổng thống của cộng đồng này. Những lời nói như vậy chỉ đáng cho những kẻ “thần phục Duterte” trong nước thích ý. Tuy nhiên, Duterte đang chối bỏ một thực tế do hàng triệu người Phi tại hải ngoại đang làm việc và chuyển tiền về Phillippines để giúp đỡ khôi phục nền kinh tế quê nhà. Quê hương Philippines của họ không còn chậm tiến như hồi thập niên 1980 nữa, thế hệ trẻ Philippines, cũng như các thế hệ khác, có cách nhìn rộng mở ra thế giới. Mối quan hệ với “người thực dân cũ” vẫn còn khắng khít. Có 4 triệu người Phi hiện sinh sống tại Mỹ, và quân đội của Phi còn lệ thuộc vào sự viện trợ của Washington từ phòng vệ hải quân cho đến hoạt động chống khủng bố.

Davao hưởng lợi cả hai: vừa được nguồn tài trợ phát triển của Hoa Kỳ vừa biết cách ‘móc nối’ buôn bán nông phẩm với Trung Cộng. Duterte chẳng thèm để ý đến những gì gọi là chính sách ngoại giao đối với ông ta. Nhưng những tại phủ tổng thống, mọi vấn đề đều phức tạp. Nội lời tuyên bố bất thường của một tổng thống của ông cũng gieo hậu quả trầm trọng về chính sách ngoại giao dù Duterte có cố ý hay không cố ý cũng vậy. Thật khó mà giải thích, đây là một “lối ngoại giao” do một tân tổng thống “phát minh’ hay hãy tự “đấm ngực mà trách mình?”

Có những dối trá tiềm ẩn bên trong bao nhiêu câu hỏi về Duterte: Ông ta đã mất khả năng phân biệt thế nào là sức mạnh của cơ bắp và sức mạnh của trí tuệ để thể hiện được sự chừng mực. Ông ta có nguy cơ mất đi khả năng của một chính trị gia biết cách ăn nói điềm đạm ngọt ngào do bản tính ông rất ghét kiểu này. Nếu Duterte thật sự muốn thể hiện những gì gọi là lý tưởng của mình cho Philippines, đương nhiên ông phải tìm cách nói rõ vị trí của mình đối với vấn đề nhân quyền, chính sách ngoại giao, về cộng đồng quốc tế, phải vượt lên trên những lời thoá mạ tục tĩu vừa qua. Chưa ai biết hết những gì bên trong ông ta. ‘Cuốn sách” về Davao chưa đủ nói hết về Duterte; giờ đây chính là lúc cần viết thêm một ‘cuốn khác’ nữa./.

Sheila Coronel / Columbia Graduate School of Journalism Bản dịch Đinh Hoa Lư