Một cuộc tàn sát môi trường của chính quyền Hà Nội - TS Luật Cù Huy Hà Vũ

“Dự án” chặt hạ 6.700 cây xanh hàng loạt này đã vấp phải sự phản đối quyết liệt của mọi tầng lớp người dân thủ đô Hà Nội. (Marianne Brown/VOA)

Những ngày vừa qua chính quyền Hà Nội đã tiến hành “dự án” chặt hạ 6.700 cây xanh lâu năm trên 190 tuyến phố, để lại những đường phố huơ huếch, xém cháy dưới mặt trời. Ngay lập tức hành vi tàn sát cây xanh hàng loạt này đã vấp phải sự phản đối quyết liệt của mọi tầng lớp nhân dân Thủ đô, đặc biệt của giới trí thức và thanh niên, cho dù Mặt trận Tổ Quốc Việt Nam và Hội đồng nhân dân từ phường tới thành phố được chế độ Cộng sản hiện hành mô tả là “tiếng nói của dân” thảy đều im hơi lặng tiếng.Không nghi ngờ gì nữa, cuộc tàn sát môi trường có tổ chức nói trên nếu được thực hiện trót lọt là nhát rìu khai tử cho cái danh hiệu “Xanh, Sạch, Đẹp” của Thủ đô mà nhà cầm quyền thường vỗ ngực. Rõ ràng là mất số lượng lớn cổ thụ thì sẽ không còn “xanh”, điều này tất dẫn tới gia tăng ô nhiễm, tức mất “sạch” và một khi Hà Nội mất cả “xanh” lẫn “sạch” thì không thể gọi là “đẹp”!

Chặt hạ cây xanh trái pháp luật

Đã có những văn bản pháp luật Việt Nam quy định từ nguyên tắc cho đến chi tiết bảo vệ cây xanh đô thị. Đó là Luật bảo vệ môi trường, Luật Thủ đô và Nghị định 64/2010/NĐ-CP của Chính phủ về quản lý cây xanh đô thị.

Nếu như Luật bảo vệ môi trường nêu ra nguyên tắc “Bảo vệ môi trường là sự nghiệp của toàn xã hội, quyền và trách nhiệm của cơ quan nhà nước, tổ chức, hộ gia đình, cá nhân”, thì Luật Thủ đô tại Khoản 1 Điều 14 ghi rõ “nghiêm cấm chặt phá cây xanh”. Bên cạnh đó, với quy định “Quản lý và bảo vệ môi trường Thủ đô được thực hiện theo nguyên tắc phát triển bền vững gắn với  việc duy trì các yếu tố tự nhiên, văn hóa và lịch sử ở Thủ đô” tại Khoản 1 Điều này, cây xanh ở Thủ đô được bảo vệ một cách toàn diện. Thực vậy, những hàng cổ thụ của Hà Nội tự bao giờ đã đi vào thơ, vào nhạc. “Đường Láng thơm bạc hà, canh giới/ Ôi trăng soi trên lá xà cừ…” ( Đêm trăng đường Láng, thơ Xuân Diệu); “Nhớ phố thâm nghiêm rợp bóng cây, tiếng ve ru những trưa hè…” (Nhớ về Hà Nội, ca khúc của Hoàng Hiệp), “Hà Nội mùa thu, cây cơm nguội vàng, cây bàng lá đỏ, nằm kề bên nhau…” (Nhớ mùa Thu Hà Nội, ca khúc của Trịnh Công Sơn); “Em ơi, Hà Nội phố, ta còn em mùi hoàng lan, ta còn em mùi hoa sữa…” (Em ơi Hà Nội phố, ca khúc của Phú Quang)…Tóm lại, những hàng cổ thụ đã đi vào tiềm thức của người Hà Nội và vì vậy hẳn nhiên trở thành một phần của văn hóa và lịch sử  chốn kinh kỳ. Nói cách khác, cây xanh lâu năm không chỉ là văn hóa vật thể mà còn là văn hóa phi vật thể của Hà Nội.

Tính đến tác động môi trường, văn hóa, lịch sử của cây xanh trong các văn bản luật nói trên, Nghị định 64/2010/NĐ-CP về quản lý cây xanh đô thị quy định khá kỹ những loại cây phải bảo tồn và những trường hợp cây có thể bị chặt hạ, dịch chuyển.

Thủ đô Hà Nội vốn nổi tiếng vì nét đẹp cổ kính với những ngõ phố rợp cây xanh bóng mát, trong số này có nhiều loại cây được xem là ‘di sản’ lâu đời.

Theo Khoản 6 Điều 2 Nghị định, thì “Cây cổ thụ là cây thân gỗ lâu năm được trồng hoặc mọc tự nhiên, có độ tuổi tối thiểu 50 năm hoặc cây có đường kính từ 50 cm trở lên tại chiều cao 1,3 m của cây”. Tiếp đó, theo Khoản 7 của Điều này thì cùng với cây quý hiếm, cây được liệt kê trong sách đỏ thực vật Việt Nam, cây được công nhận có giá trị lịch sử văn hóa, cổ thụ được xếp vào “cây được bảo tồn”. Đồng thời Khoản 1 Điều 14 Nghị định quy định rất rõ các điều kiện cho việc chặt hạ, dịch chuyển cây xanh đô thị. Đó là: a) Cây đã chết, đã bị đổ gãy hoặc có nguy cơ gãy đổ gây nguy hiểm; b) Cây xanh bị bệnh hoặc đến tuổi già cỗi không đảm bảo an toàn và c) Cây xanh trong các khu vực thực hiện dự án đầu tư xây dựng công trình.

Những bức ảnh trên các phương tiện truyền thông đại chúng cho ta thấy tuyệt đại đa số các cây đã bị đốn đều là cổ thụ còn sống, không bị bệnh, tức không thuộc diện bị chặt hạ đã được Nghị định 64/2010/NĐ-CP quy định. Như vậy “dự án” chặt hạ 6700 cây xanh của chính quyền Hà Nội là chà đạp pháp luật một cách trắng trợn. Thực ra, hành vi tàn sát môi trường đô thị có tổ chức và có quy mô lớn chưa từng thấy này bắt nguồn từ một hành vi phản pháp luật khác. Đó là chính quyền Hà Nội cố tình bỏ qua người dân khi lập kế hoạch chặt phá cây xanh trên diện rộng. Chính Phan Đăng Long, Phó Trưởng ban Tuyên giáo Thành ủy Hà Nội đã thẳng toẹt trước công luận là “chính quyền chặt cây không cần phải hỏi dân!” Vậy vai trò của người dân trong quản lý cây xanh được pháp luật quy định như thế nào?

Ngoài nguyên tắc “Bảo vệ môi trường là sự nghiệp của toàn xã hội, quyền và trách nhiệm của cơ quan nhà nước, tổ chức, hộ gia đình, cá nhân” được nêu trong Luật bảo vệ môi trường như đã đề cập, Điều 6 Nghị định 64/2010/NĐ-CP quy định chính quyền “hướng dẫn người dân và cộng đồng dân cư tham gia chăm sóc, bảo vệ cây xanh đô thị” và Khoản 2 Điều 13 vẫn của Nghị định này tiếp tục quy định “Mọi tổ chức và cá nhân, hộ gia đình có trách nhiệm chăm sóc, bảo vệ cây xanh đô thị”. Như vậy, người dân có trách nhiệm chăm sóc, bảo vệ cây xanh đô thị đương nhiên có quyền biểu quyết về mọi đề xuất chặt hạ chúng.

Cần nói thêm rằng tất cả cây xanh nơi công cộng là tài sản công và hơn thế nữa với tư cách là môi trường sống, liên quan mật thiết đến cuộc sống hàng ngày của người dân, từ sức khỏe cho đến tình cảm, thẩm mỹ như Khoản 1 Điều 14 Luật Thủ đô đã đề cập. Do đó, cứ cho là không có các quy đinh pháp luật nói trên thì việc chặt hạ cây xanh nhất thiết phải lấy ý kiến của người dân, đặc biệt ý kiến của các nhà khoa học về môi trường, các nhà nghiên cứu văn hóa, lịch sử.

Tham nhũng là nguyên nhân

Tuyệt đại đa số các cây đã bị đốn đều là cổ thụ còn sống, không bị bệnh, tức không thuộc diện bị chặt hạ.

Từ trước tới nay luôn có một công ty 100% vốn Nhà nước chuyên lo về cây bóng mát ở Hà Nội, đó là Công ty trách nhiệm hữu hạn Nhà nước một thành viên công viên cây xanh (gọi tắt là Công ty công viên cây xanh) trực thuộc UBND thành phố Hà Nội. Theo Quyết định 197/2004/QĐ-UB của Chủ tịch UBND thành phố Hà Nội, công ty này với vốn điều lệ là 48 tỷ đồng có chức năng “Quản lý, duy trì, tôn tạo và xây dựng mới các công viên, vườn hoa, cây bóng mát của Thành phố” và “Kinh doanh xuất nhập khẩu hoa, cây cảnh, cây bóng mát”. Như vậy, việc đốn cây, trồng cây thay thế và di chuyển cây bóng mát là trách nhiệm của Công ty công viên cây xanh. Thế nhưng, việc đốn 6700 cây xanh và trồng cây thay thế lại được giao cho các công ty tư nhân do UBND Hà Nội thuê thực hiện. Sự vô lý cùng cực này chứng tỏ không có nhu cầu khách quan để chặt hạ một số lượng cây xanh lớn đến như vậy bởi nếu để Công ty công viên cây xanh đảm trách việc chặt hạ chúng thì có khác nào nói Công ty được nuôi bằng tiền Nhà nước chỉ để chăm sóc, quản lý cây xanh này là ăn hại. Cũng cần khẳng định rằng ngay cả trong trường hợp chính quyền Hà Nội nhận được tài trợ từ xã hội cho việc chặt cây thuộc diện phải chặt hạ và mua cây trồng thay thế thì điều này không đương nhiên buộc chính quyền Hà Nội loại bỏ Công ty công viên cây xanh mà thuê công ty tư nhân. Đơn giản là dù tài trợ đến từ xã hội thì số tiền đó thuộc tài chính công mà đã là tài chính công thì chính quyền Hà Nội giao việc cho công ty công ích mà ở đây là Công ty công viên cây xanh về nguyên tắc là giải pháp tiết kiệm cho ngân sách thành phố nhất bởi công ty tư nhân hoạt động vì lợi nhuận và vì vậy giá thuê sẽ cao hơn. Còn nếu chính quyền Hà Nội nghi ngờ tính hiệu quả của chính “con đẻ” của mình thì tốt nhất là cho đấu thầu giữa Công ty công viên cây xanh và các công ty khác bao gồm các công ty tư nhân.

Vấn đề đặt ra là động cơ nào khiến chính quyền Hà Nội “biến công thành tư” này? Hỏi tức trả lời: chỉ có thể là tham nhũng! Thực vậy những người lập “dự án” giao các công ty tư nhân chặt hạ cây xanh là để biến cây xanh là tài sản công thành tài sản của các công ty này nhằm được chia chác từ siêu lợi nhuận từ bán gỗ cây bị đốn, hay được “lại quả” theo ngôn ngữ dân gian đương đại. Lẽ dĩ nhiên trong trường hợp đó, số lượng cây xanh bị đốn phải là con số cực lớn thì các công ty tư nhân mới bõ làm và đó là bản chất của “dự án” 6700 cây xanh phải chết của chính quyền Hà Nội. Con tính “biến công thành tư” hay tham nhũng này vẫn được chính Phan Đăng Long, Phó Trưởng ban Tuyên giáo Thành ủy Hà Nội gián tiếp thừa nhận khi công khai khẳng định doanh nghiệp (tư nhân) bỏ tiền ra chặt cây thì sẽ quyết định làm gì với cây đã đốn. Nghĩa là “lấy mỡ nó rán nó” theo cách nói của người xưa!

Xà cừ chiếm một số lượng lớn trong danh sách cây xanh bị khai tử và là loại cây bị đốn trước tiên hẳn là một bằng chứng rõ ràng của tuyệt chiêu “lấy mỡ nó rán nó”. Thực vậy, gỗ xà cừ đang rất có giá vì được sử dụng để làm đồ mỹ nghệ, thậm chí được sử dụng để “giả gụ” là loại gỗ quý hiếm trong bối cảnh rừng đã “đóng”. Điều này giải thích vì sao đường Nguyễn Chí Thanh được mệnh danh “con đường đẹp nhất Việt Nam” bởi rợp bóng của gần 100 xà cừ cổ thụ đã phẳng như đường băng máy bay chỉ sau có vài ngày thực hiện “dự án”. Đó là chưa nói không loại trừ trong 6700 cây bị khai tử kia có nhiều cây sưa cổ thụ có giá tới hàng trăm tỷ đồng mỗi cây. Chủ tịch Hà Nội Nguyễn Thế Thảo quê ở Bắc Ninh và cũng từng là chủ tịch tỉnh này, nơi có các làng nghề gỗ mỹ nghệ nổi tiếng như Đồng Kỵ, hẳn quá biết giá trị của loại các loại gỗ đó…

Ngoài ra, lời nói dối trắng trợn của chính quyền Hà Nội về vụ đốn cây xanh chỉ càng chứng minh tham nhũng là nguyên nhân. Phát biểu trong cuộc họp báo chiều 20/3 vừa qua, Phó Chủ tịch Hà Nội Nguyễn Quốc Hùng cho rằng việc chặt ồ ạt cây xanh là do “sự nôn nóng của các nhà tài trợ” trong đó có các doanh nghiệp VPBank, Vingroup và Bình Minh. Thế nhưng các nhà tài trợ này đều cho biết họ chỉ góp tiền, góp sức ủng hộ Thủ đô trồng cây mới, chứ không hề biết, không tham gia và không hưởng lợi gì từ việc chặt hàng loạt cây trên đường phố trong những ngày qua. Ông Trần Tuấn Việt, đại diện VPBank, khẳng định: “Những nhà hảo tâm hoàn toàn không có động cơ để ‘nôn nóng chặt cây”.

Suy cho cùng, tham nhũng trong vụ đốn cây nằm ngay trong cách thức tổ chức bộ máy chính quyền Thủ đô. UBND Hà Nội tại Quyết định số 6541 ngày 15/12/2009 quy định Sở xây dựng tham mưu về xây dựng vừa tham mưu về quản lý cây xanh lại vừa tham mưu về chọn nhà thầu chặt hạ cây. Nói cách khác là trao cho cơ quan này quy chế “vừa đá bóng vừa thổi còi”. Thành thử Sở xây dựng không ngần ngại vạch ra các tuyến xây dựng đè lên các tuyến cây xanh để có cớ triệt hạ cây xanh nhằm lấy gỗ đem bán theo kiểu “nhất cử lưỡng tiện” thì mới là lạ!

Ngoài ra, pháp luật về quản lý Nhà nước về cây xanh vừa thừa lại vừa thiếu cũng dẫn tới cây xanh làm mồi cho tham nhũng.

Những hàng cổ thụ của Hà Nội tự bao giờ đã đi vào thơ, vào nhạc.

Khoản 1 Điều 3 Nghị định 64/2010/NĐ-CP quy định: “Chính phủ thống nhất quản lý cây xanh đô thị”. Tiếp đó Khoản 1 Điều 20 Nghị định quy định: “Bộ Xây dựng thống nhất quản lý nhà nước về cây xanh đô thị”. Chưa hết, Khoản 1 Điều 21 lại quy định: “Ủy ban nhân dân cấp tỉnh thống nhất quản lý cây xanh các đô thị trên địa bàn tỉnh”. “Thống nhất quản lý” tức là quản lý được thu về một đầu mối. Thế nhưng như ta đã thấy, có đến 3 “đầu mối” quản lý cây xanh, điều này tất dẫn đến tình trạng quản lý bị thả lỏng hay “vô chính phủ” trong quản lý cây xanh.

Trong khi đó, cơ quan Nhà nước tưởng như không thể thiếu được trong quản lý cây xanh đô thị hay “lá phổi” của đô thị là cơ quan quản lý Môi trường thì lại hoàn toàn vắng bóng trong việc quyết định “tồn tại hay không tồn tại” của xanh. Cần phải khẳng định rằng cây xanh công cộng cho dù được Sở xây dựng hay tổ chức khác trồng thì việc quản lý cây xanh phải là một chức năng của cơ quan quản lý môi trường, cụ thể là của Sở Tài nguyên và Môi trường cũng như của đơn vị chuyên trách là Công ty công ích công viên cây xanh. Tóm lại, không thể coi cây xanh ở đô thị là nguồn khai thác gỗ, ai trồng thì người đó muốn chặt lúc nào thì chặt. Không những thế, ngay từ khi quy hoạch đô thị nói chung, quy hoạch cây xanh đô thị nói riêng, đã phải có sự tham gia của cơ quan quản lý môi trường. Do đó, để bịt kín những lỗ hổng tạo cơ hội cho tham nhũng, Nghị định 64/2010/NĐ-CP cần được sửa theo hướng sau:

Thứ nhất, bỏ quy định “Chính phủ thống nhất quản lý cây xanh đô thị” và quy định “Bộ Xây dựng thống nhất quản lý nhà nước về cây xanh đô thị” bởi chức năng của Chính phủ, của cấp Bộ là ra chính sách, đề ra phương thức quản lý cây xanh để cho cấp địa phương thực hiện chứ không phải làm thay cấp địa phương, đó chưa nói trên thực tế Chính phủ không tài nào quản lý được tất cả cây xanh đô thị. Thực ra quy định này tạo ra cơ chế ”xin-cho”, tức cái gì địa phương làm cũng phải được Chính phủ cho phép, buộc chính quyền địa phương phải “bôi trơn” hay nói thẳng ra là hối lộ để Chính phủ hoặc đồng tình hoặc làm ngơ như một hình thức bảo kê quyết định sai trái của chính quyền địa phương.

Thứ hai, bổ sung quy định: “Sở Tài Nguyên và Môi trường tham mưu cho UBND cấp tỉnh về quy hoạch và quản lý cây xanh đô thị”.

Đến đây có thể có câu hỏi: Nếu UBND cấp tỉnh ra quyết định xâm hại môi trường bất chấp phản đối của Sở Tài nguyên và Môi trường hoặc do Sở này tham mưu sai thì Chính phủ, Bộ Tài nguyên và Môi trường có bó tay? Hoàn toàn không. Chính phủ, Bộ Tài nguyên và Môi trường với tư cách giám sát thực thi pháp luật và chính sách do bản thân các cơ quan này ban hành đương nhiên có thẩm quyền yêu cầu UBND cấp tỉnh hủy quyết định trái pháp luật đó, thậm chí yêu cầu các cơ quan tiến hành tố tụng khởi tố hình sự những cá nhân liên quan đến việc ra quyết định đó trong trường hợp quyết định đã gây ra hậu quả nghiêm trọng.

Khởi tố “vụ án chặt cây xanh Hà Nội” – việc cần làm ngay

Theo báo “PetroTimes” ngày 20/3/2015 là ngày Chủ tịch Hà Nội Nguyễn Thế Thảo tuyên bố dừng “dự án” trước sự phản đối mạnh mẽ của công luận trong và ngoài nước, đã có khoảng 2000 cây xanh bị chặt phăng, một thiệt hại to lớn cho Nhà nước cũng như cho người dân Thủ đô. Do đó khởi tố vụ án chặt cây xanh ở Hà Nội theo Điều 281Bộ Luật hình sự – Tội lợi dụng chức vụ, quyền hạn trong khi thi hành công vụ (Người nào vì vụ lợi hoặc động cơ cá nhân khác mà lợi dụng chức vụ, quyền hạn làm trái công vụ gây thiệt hại cho lợi ích của Nhà nước, của xã hội, quyền, lợi ích hợp pháp của công dân) là việc các cơ quan tiến hành tố tụng cần làm ngay, nhất là trong bối cảnh việc chặt hạ cây vẫn điềm nhiên diễn ra, như thể không có tuyên bố dừng của người đứng đầu chính quyền thành phố.

Vấn đề còn lại là xác định hình phạt cho những kẻ đã gây ra thiệt hại nói trên. Theo Thông tư liên tịch số 02/2001 của VKSND Tối cao – TAND Tối cao – Bộ Công an – Bộ Tư pháp, hành vi gây thiệt hại từ 50 triệu đồng trở lên là nghiêm trọng, từ 500 triệu đồng trở lên là rất nghiêm trọng, từ 1,5 tỉ đồng trở lên là đặc biệt nghiêm trọng. Vậy đốn ngã 2000 cây xanh mà giá trị trung bình là hàng chục triệu đồng mỗi cây chỉ tính gỗ, không kể giá trị vô hình là bóng mát thì đã có đủ căn cứ để khởi tố những kẻ liên quan đến việc ra quyết định chặt cây xanh ở Hà Nội theo Khoản 3 Điều 281 (Phạm tội gây hậu quả rất nghiêm trọng hoặc đặc biệt nghiêm trọng, thì bị phạt tù từ mười năm đến mười lăm năm).

Để chuẩn bị cho “vụ án chặt cây xanh Hà Nội”, ngay từ bây giờ người dân Thủ đô cần tích cực thu thập chứng cứ bằng cách quay phim, chụp ảnh tất cả các địa điểm nơi cây xanh bị chặt hạ và tất cả các tổ chức và cá nhân tham gia chặt hạ chúng cũng như sẵn sàng đứng ra làm chứng trong quá trình tố tụng. Đó là những gì mà người viết bài này, một Người Hà Nội và luôn đau đáu về Hà Nội, mong muốn, không chỉ để giữ lại một môi trường trong sạch mà còn để loại bỏ thứ ô nhiễm nguy hại nhất – độc đoán và tham nhũng!

C.H.H.V

Tác giả là một nhà hoạt động bảo vệ môi trường, đã từng tham gia đấu tranh chống xây khách sạn tại Công viên Thống nhất ở Hà Nội và kiện Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng do đã quyết định cho khai thác bauxite tại Tây Nguyên, hiện là học giả tại Đại học George Washington, Hoa Kỳ.
Các bài viết được đăng tải với sự đồng ý của Ðài VOA nhưng không phản ánh quan điểm hay lập trường của Chính phủ Hoa Kỳ.